FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 184 -
daş əriyir»». 1 Burada biz əslində bir qədər əvvəl İbn Sina və Nizami tərəfindən irəli sürülmüş eşq konsepsiyasının davamını, poetik təkamülünü görürük. Mövlana öz eşq təliminin izahını da verir: «Allah ona (aşiqə) səbəbsiz olaraq bu varlığı vermişdir. O, comərd ər də səbəbsiz olaraq Allah vergisini Allaha bağışlayır». 2 Lakin sual olunur ki, Allah doğrudandamı insanlara varlığı və bu hissi ona geri qaytarmaq üçün vermişdir? Hətta bu belədirsə də, Allahı sevməyin yolu insanları və təbiəti sevməkdən keçməli deyilmi? Axı, başqa bir yaxınlaşmaya görə yerdə və göydə olan bütün gözəlliklər Xaliqin təzahürüdür. Əlbəttə, biz bu fikri panteist yozumunda demirik. Allahın, insan və təbiətin fövqündə dayandığına şübhə etmirik. Amma bu fövqəlqüdrətin insanlarda və təbiətdə də təzahür etdiyini söyləyənlərə tam etinasız da ya- naşa bilmərik. Bu, incə bir məqamdır. Vaxtilə böyük İbn Sina bu məsələyə aydınlıq gətirməyə çalışmışdır: «Elələri də var ki, nəfsi Allah hesab edirlər, – kafirlərin dediklərindən yüksəkdə dayan, – guya o müəyyən bir tərzdə hər şeydə o iştirak edir: bir halda – təbiət, digər halda – zəka və üçüncü halda – nəfs. Lakin o bunların birləşdirilməsindən yüksəkdə dayanır». 3 Gözəl deyilmişdir. Allah yeganə həqiqi varlıq olaraq bütün yaradılmışların fövqündədir. Lakin biz onu onun yaratdıqları vasitəsi ilə olmasa, bəs necə dərk edərik? Ona olan sevgimiz və pərəstişimiz də onun yaratdıqlarına heyranlıq və sevgidən başqa necə ifadə oluna bilər? Axı, Allah insanlara bütün həqiqətləri, ən böyük həqiqət olan varlığın özünü – Allahı dərk etmək dərəcəsində bilgi verməmişdir. Axı, ruh insan üçün əlçatmazdır. 4
müəyyən məkan və zaman hüdudunda baş verən sonlu
1 Yusif Rüstəmov. Mövlana Cəlaləddin Ruminin sufilik fəlsəfəsi. B., «Azərbaycan Universiteti» nəşriyyatı, 2002, səh. 122. 2 Yenə orada. 3 Ибн Сина. Книга о душе. – Избранные философские произведения. М., 1980, стр. 395. 4 Qurani-Kərim .İsra surəsi, 85-ci ayə. - 185 -
hadisələrin öyrənilməsi üçün yetərlidir. Sonsuzluğu, əbədiyyəti məntiqlə dərk etmək mümkün olmadığı kimi, duyğu ilə tam ehtiva etmək də mümkün deyil. Qeyri məyyənlik insanı bir tərəfdən, cəlb edirsə, digər tərəfdən də qorxu ilə müşayiət olunur. Ona görə də, qorxu qədər əsrarəngiz bir duyğu yoxdur. İlahi eşqin komponentlərindən biri qorxu, biri də pərəstiş duyğusudur. İnsanın məqsədi Allaha çatmaq yox, ona səcdə etmək olmalıdır. Daha doğrusu, Qurani-Kərimdə deyildiyi kimi, Allaha ona səcdə edən yaxınlaşmış olur. 1
ilə ehtiva olunmaq, ona tapınmaq, ona sığınmaqdır. Allahı təbiətdə və insanın qəlbində axtaranlar da var. Əlbəttə, hər şeydə onun nişanəsini görmək olar. Yaradılmış olan ən azı Yaradanın iradəsinin məhsuludur. Lakin məqsəd onu özündə tapmaq deyil, özünü onda itirmək, dəryanın damlası olmaqla sonsuzluğa qovuşmaqdır. Nəfs pillələri ilə qalxaraq («nəfs üzərində qələbə çalaraq») ruh aləminə qovuşmaq, vəhy məqamına çatmaq, özünün Haqq olduğunu deyil, Haqqa qovuş- duğunu, onun bir parçasına çevrildiyini anlamaq, duymaq – budur böyük səadət, budur kam almaq və budur kamala çatmaq! Lakin Şərq təfəkkürü və poeziyası İlahi eşq axtarışlarında da vüsal səhnəsi yaratmağa çalışmışdır. «Haqqı bulmaq», «ənəlhəqq» iddiaları belə yaranmışdır. Dəryaya qovuşmuş damla özünü dərya zənn etmişdir. Amma haqqı bulduqdan, ideala çatdıqdan sonra həyatın mənası qalmır. Yəqin buna görədir ki, Mənsur Həllac bu məqama çatdığına inandıqdan sonra insanlardan onu öldürmələrini xahiş edirmiş. 2
Qərbdə sufilik yayılmamışdır. Qərb düşüncə tərzində fərdi-cismani məhəbbətin fövqünə qalxmaq üçün ilahi eşqə ehtiyac duyulmamışdır. Hissiyyat həmişə intellektlə ram edil- diyindən onun reallıqdan uzaqlara uçmaq təhlükəsi olmamışdır. Uçmaq, qanadlanmaq imkanından məhrum olan məhəbbət cismani həyatın atributları səviyyəsinə endirilmişdir. Buna əmin
1
2 М.Байат, М.Али Джамния. Халладж – первый мученик су- физма.- Суфийская проза и поэзия. М., 1998, стр. 162.
- 186 -
olmaq üçün Stendalın «Məhəbbət haqqında» 1 essesini oxumaq kifayətdir. Şopenhauer isə məhəbbəti hətta şər qüvvə hesab edir: «Məhəbbət də aclıq kimidir və insan üçün ziyanlıdır». 2
bənzəməsi heç də onun ziyanlı olmasına dəlalət etmir. İnsan acmasaydı, yeməsəydi bədəndə maddələr mübadiləsi də getməzdi. Yəni bu, həyat üçün zəruri bir prosesdir. Erix Fromm yazır: «Psixoloji nöqteyi-nəzərdən aclıq, təşnə və şəhvət kimi hisslər özünüidarə dinamikasına malikdirlər; onların intensivliyi istək təmin olunana qədər artır, kulminasiyaya çatır və istəyin təmin olunma məqamından sonra bir müddət yox olur». 3 Yox olur və insan energetik baxımından yenidən tarazlaşdıqdan sonra bərpa olunur. Yəni aclıq və təşnə kimi şəhvət də diskret dəyişir. Ona görə də, daosizm və dzen-buddizmin bazasında şəhvət enercisinin şüurla idarə olunması və enercinin düzgün balanslaşdırılması ilə əlaqədar xüsusi təlimlər işlənib ha- zırlanmışdır. Daha çox bədənlə, insanın cismani enercisi ilə bağlı olan ötəri bir hissi-bioloji vəziyyət müntəzəm və daimi hiss olan məhəbbət duyğusu ilə eyniləşdirilə bilməz. Amma müəyyən əlaqəni də inkar etmək olmaz. Maraqlıdır ki, müvafiq hind-çin təlimlərində şəhvət hissinin şüurlu surətdə, iradi aktla idarə olunmasından, hətta bir hissin enercisinin başqa energetik məcraya yönəldilməsindən tibbi və ya bioloji kontekstdə deyil, psixoloji-fəlsəfi kontekstdə söhbət gedir. Təəccüblüdür ki, bu təlimlər Qərbdə deyil, Şərqdə meydana gəlmişdir. Həm də Z.Freyddən neçə min il əvvəl. Freyd və onun davamçıları isə psixik situasiyaya fizioloji təməl aspektində yanaşdıqlarından hələ də çox geridədirlər.
1 Bax: Стендаль. О любви. – Собрание сочинений в 15-и то- мах, том 4, М., 1959. 2 Энциклопедия ума. М., 1998, стр. 209. 3 Фромм Э. Мужчина и женщина. – М., 1998, стр. 124. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|