FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 5 -
ictimaiyyətin diqqətini bir daha klassik fəlsəfi irsə, fəlsəfi probematikaya yönəltmək, Avropanın intellektual mühiti ilə əlaqələri daha da möhkəmləndirmək üçündür. Azərbaycanın bir Avropa ölkəsi olaraq inkişafı təkcə onun Qərblə sosial-iqtisadi əlaqələrinin artması və Avropa ölkələri ilə vahid iqtisadi məkana daxil olması ilə şərtlənmir. Burada düşüncə tərzlərinin yaxınlaşması da böyük önəm daşı- yır. Lakin biz Avropa düşüncə tərzini mənimsəyərkən bunu öz qədim düşüncə ənənələrimizi unutmaq hesabına edə bilmərik. Ona görə də, Qərb fəlsəfəsi ilə paralel surətdə Şərq müdriklik məktəbinin, peşəkar Azərbaycan filosoflarının nəzəri irsinin öyrənilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir.
tərzlərinin, müxtəlif fəlsəfi təlimlərin müqayisəli təhlilinə – fəlsəfi komparativistikaya həsr olunmuşdur. Kitabda ilk növ- bədə orta əsrlərdə Azərbaycan fəlsəfi fikrinə və ümumən islam dünyasında fəlsəfi yaradıcılığa böyük təsir göstərmiş olan Platon və Aristotelin təlimləri, onların əsas əlamətdar cəhətləri təhlil olunur və bu təlimlərin sonrakı dövrlərdə keçdiyi inkişaf yoluna nəzər salınır. Platon və Aristotel haqqında minlərlə tədqiqat əsərləri, kitablar yazılmışdır və belə güman etmək olardı ki, məqsəd ancaq məlum olanları Azərbaycan dilində şərh etməkdən ibarət olmalıdır. Lakin müəllif bu iki yunan dahisini tamamilə fərqli bir müstəvidə – Şərq və Qərb düşüncə tərzlərinin, fəlsəfə və elmin müqayisəsi kontekstində təhlil edir. Kitabda Aristotel Qərb fəlsəfi fikrinin, Qərb məfkurəsi- nin, təbii-elmi düşüncənin ilk böyük nümayəndəsi kimi təqdim olunur; Platon təlimi isə, onaqədərki bir sıra digər təlimlərlə yanaşı, Şərq fəlsəfi fikrinə aid edilir. Yəni əsas məsələ kimin coğrafi baxımdan harada yaşaması yox, nə kimi bir düşüncə tərzindən çıxış etməsidir. Ruhun, ideyanın ilkinliyindən çıxış edən fəlsəfi təlimlər isə ancaq Şərq təfəkkürünə uyğun gəlir. Bu baxımdan, Platonun qədim hind-çin dini-fəlsəfi təlimləri ilə uyğunluğu qanunauyğun görünür. Platonun orta əsr müsəlman filosofları ilə müqayisəsi də xüsusi diqqətə layiqdir. Platon təlimi kitabda bir tərəfdən, Fərabi ilə, digər tərəfdən də, qərbli olmalarına baxmayaraq,
- 6 -
yenə də Şərq düşüncəsindən çıxış edən Plotin və ekzis- tensionalizmlə müqayisə olunur. Kitabda İbn Sinanın fəlsəfi təlimi də, bir tərəfdən, Aris- totel təlimi ilə, digər tərəfdən, müasir fəlsəfi və elmi-psixoloji təlimlərlə müqayisədə təqdim olunur. Kitabın fəsillərindən biri Qərb fəlsəfəsində dinin fəlsəfi əsaslarına, ilk növbədə, İslam dininə münasibət məsələsinin təhlilinə həsr olunmuşdur. Müasir dövrdə Qərb ölkələrinin bəzi mətbuat orqanlarında Məhəmməd peyğəmbərə təhqiramiz münasibətə geniş yer verildiyi bir zamanda islam və xristianlıq, ayrıseçkiliyə rəğmən dini hissin universilallığı və mövzuları xüsusi aktuallıq kəsb etmişdir. Müəllif Qərb ictimai fikrində islama qarşı aqressiv münasibətin və hörmətsizliyin yer ala bilməsinin səbəblərini həm də bəzi Qərb filosoflarının fəlsəfi həqiqəti dini təəssübkeşliyə qurban verməsi ilə izah edir. Lakin digər tərəfdən, Qərbin demək olar ki, bütün böyük filosofları «vahid Allah» ideyasına münasibətdə xristianlığa nəzərən daha ardıcıl monoteizm mövqeyindən çıxış edən islama yaxınlaşırlar ki, bu bölmədə müəllif onların mövqeyini şərh edir və Foma Akvinski, Nikolay Kuzanski, Con Lokk, Kant, Hegel, Göte və s. bu kimi böyük mütəfəkkirlərin fikirlərindən misallar gətirir. Böyük Qərb filosoflarının təlimlərində orta əsr müsəlman fəlsəfəsi ilə eyniyyət məqamları təkcə fəlsəfi komparativistika baxımından maraq kəsb etməklə qalmayaraq, həm də müxtəlif yolların eyni həqiqətlərə gətirib çıxarmasını isbat etmək baxımından çox önəmlidir. A.Şopenhauerin Şərq fəlsəfəsi ilə bağlılığı fəlsəfə tarixçiləri tərəfindən dəfələrlə qeyd edilmiş və tədqiq olun- muşdur. İfrat qərbçi, xristian ideoloqu və bir alman millətçisi kimi tanınan Hegelin təlimində «şərqlilik» və «islamçılıq» məqamlarının üzə çıxarılması isə yenidir və bu baxımdan, xüsusi maraq doğurur. Daha önəmli bir məqam isə klassik al- man fəlsəfəsinin banisi Kantın da Şərq fəlsəfi fikri kontekstində nəzərdən keçirilməsidir. Dünya fəlsəfi fikir tarixində iz qoymuş filosoflar çoxdur. Lakin öz fəlsəfi konsepsiyasını yaratmaqdan başqa, bütün əvvəlki fəlsəfi bilikləri sistem halına salmaq və özündən sonra fəlsəfənin inkişafına təsir etmək baxımından antik dövrdə - 7 -
Aristotelin oynadığı rolu yeni dövrdə Kant oynamışdır. O, fəlsəfi fikir tarixinə klassik alman fəlsəfəsi kimi daxil olmuş möhtəşəm bir elmi-fəlsəfi məktəbin təməlini qoymuş, Fixte, Şellinq, Hegel, Feyerbax kimi görkəmli filosofların yetişmə- sində böyük rol oynamışdır. Kantın vəfatından çox-çox sonralar da kantçılıq, yeni kantçılıq (neokantianstvo) təlimləri geniş yayılmış və müasir fəlsəfi fikrin inkişafına önəmli təsir göstərmişdir. Hətta Kant təlimini qəbul etməyənlər, Kanta qarşı gedənlər də istər-istəməz Kant ideyalarından bəhrələnmiş və ona öz münasibətlərini bildirmişlər. Çünki Kant fəlsəfənin elə bir məhək daşıdır ki, filosof olmaq istəyənlər bu və ya digər məsələ ilə bağlı ona münasibətini heç olmazsa özləri üçün aydınlaşdırmalıdırlar. Fəlsəfənin elə bir sahəsi yoxdur ki, orada Kant öz sözünü deməmiş olsun. İstər qnoseoloji, istər ontoloji, istərsə də aksioloji aspektlərdə Kantın öz baxışlar sistemi vardır. Onun şah əsəri sayılan «Xalis zəkanın tənqidi» kitabı sanbalına və hətta problematikasına görə ancaq Aristotelin «Metafizika»sı ilə müqayisə oluna bilər. Lakin o, fəlsəfə tarixində müxtəlif aspektlərdən qiymətləndirilmişdir. Bu əsərdə tutduğu mövqeyə görə idealistlər Kantı materializmdə, materialistlər idealizmdə suçlamış, marksistlər isə onu daha çox aqnostik kimi səciyyələndirməyə çalışmışlar. Onun təliminin orijinallığı da elə bundadır ki, o, özünəqədərki cərəyanlardan heç birinin təsiri altına düşməmiş, sintetik bir təlim yaratmışdır. «Xalis zəkanın tənqidi» əsərində göstərilir ki, bütün biliklər təcrübədən başlansa da, təcrübə ilə məhdudlaşmır. On- ların bir qismi idrak qabiliyyətinin özündən törəyir ki, bunları da Kant aprior bilik adlandırır. Təcrübədən alınan bilikləri isə Kant aposterior bilik adlandırır. Kantı aqnostik adlandıranlar buna istinad edirlər ki, o, aposterior biliklərin maddi gerçəkliyə adekvatlığını qəbul etmir. Bu məsələnin şərhi zamanı Kant «özündə şey» haqqında təlimin əsasını qoyur. Digər tərəfdən, biliklərin müxtəlif formaları ilə mühakimələrin müxtəlif formaları arasında əlaqə yaradır. Kant analitik və sintetik mühakimələri fərqləndirməklə idraki proseslərə diferensial münasibətin klassik nümunəsini yaradır. Kanta görə yalnız empirik mühakimələr sintetik səciyyə daşımır. Buraya həmçinin Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|