FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 11 -
olunduğu bir vaxtda Qərb dəyərlərinin fəlsəfi əsaslarının mə- nimsənilməsinə böyük ehtiyac vardır. Ona görə də, biz belə hesab edirik ki, müasir Avropanın, çağdaş Qərb sivilizasiyası- nın mənəvi əsaslarını yaradan düşüncə tərzini formalaşdıran böyük klassiklərin Azərbaycanda yad edilməsi, onların elmi- nəzəri və fəlsəfi irsinin dilimizə tərcümə edilməsi və araşdırılması böyük əhəmiyyətə malikdir. Con Lokkun «İnsan əqli haqqında təcrübə» əsəri indi də öz fəlsəfi dəyərini saxlayır və müasir idrak nəzəriyyəsinin elmi pirsiplərini müəyyən etməklə, mühüm bir fəlsəfi baxış istiqamətinin təməli hesab olunur. Bu baxış isə bizim duyğula- rımızın heç də insan təxəyyülünün nəticəsi olmayıb, bizi əhatə edən şeylərdən, hadisələrdən hasil olduğunu iddia edir. Əsrlər boyu kök salmış rasionalist baxışa görə ön plana çəkilən düşüncə Con Lokk təlimində duyğuların nəticəsi kimi təqdim olunur. Bu təlim Frensis Bekon tərəfindən işlənib hazırlanmış empirizm fəlsəfəsindən fərqli olsa da, reallığa münasibət baxımından ona çox yaxındır. «Ağ lövhə» nəzəriyyəsi də Con Lokkun adına təsadüfən aid edilmir. O, doğrudan da anadangəlmə ideyaları qəbul etmir və insan idrakını təcrübədən kənarda axtarmır. İdeyanın insan qəlbinə əvvəlcədən tanış olması və insanın sadəcə onları xatırlaması haqqında Platon təlimi Con Lokk tərəfindən inkar edilir. Onun fikrinə görə, «anadangəlmə» biliklər təcrübədən kənar olduğuna görə, sadəcə bir uydurmadır. Con Lokk belə hesab edir ki, ilk təcrübənin nəticəsi olan biliklər yadda saxlandıqdan sonra, əlbəttə, xatırlana bilər və onu hər dəfə yada salmaq üçün şeyin özünü görməyə ehtiyac yoxdur. Bununla belə, ideyanın ilkin daşıyıcısı cismlər və hadisələr dünyasıdır. Con Lokk ideyaları mürəkkəblik dərəcəsinə görə iki yerə bölür. «İlkin keyfiyyətlər» obyektiv səciyyə daşıyaraq bizim onlara münasibətimizdən asılı deyil. «İkinci keyfiyyətlər» bizim şeylərlə münasibətimiz zamanı ortaya çıxır və subyektiv səciyyə daşıyır. Con Lokkun fəlsəfi yaradıcılığı heç də təkcə idrak nəzə- riyyəsi ilə məhdudlaşmayıb, dövlət, hüquq və azadlıq prob- lemlərini də əhatə edir. O, xalqların suverenliyinin, bütün əhaliyə azadlıq və bərabər hüquq verilməsinin tərəfdarı olub, - 12 -
hakimiyyət bölgüsü ideyasını irəli sürürdü. Azərbaycanda hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu şəraitində Con Lokkun bu sahədəki fəlsəfi irsi olduqca qiymətlidir. Kitabda Şərq və Qərb fəlsəfi fikrinin böyük klassikləri sırasında nisbətən müasir dövrün fəlsəfi təlimlərinə də müna- sibət bildirilmişdir. Böyük filosof, yazıçı, azadlıq carçısı, sülh uğrunda mübariz, Nobel mükafatı laueratı Jan-Pol Sartrın yaradıcılığı da kitabda xüsusi tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Hegel, Husserl və Haydeggerin fenomenoloji təlimlərini davam etdirən və varlığın mənasını yeni bir müstəvidə, insan psixikası çərçivəsində açmağa çalışan Jan-Pol Sartr öz təlimini təsadüfən ekzistensionalizm adlandırmamışdır. İnsan şüurunun, Eqo-nun psixik və transendental mövcudluğu önə çəkilmiş, insanın hiss və həyacanları, iztirabları, hissi yaşantıları mövcudluğun bilvasitə timsalı kimi şərh edilmişdir. Ənənəvi rasionalizm və metafizik ontologiyadan daha çox, subyektiv Mən mərkəzə çəkilmişdir. Bununla yanaşı, Sartr mövcud fəlsəfi ənənələrə və təlimlərə də biganə qalmamışdır. Sartr ekzistensionalizminin yaranmasında Husserllə yanaşı, F.Nitsşenin və S.Kerkeqorun da böyük təsiri olmuşdur. Jan-Pol Sartrın əsas fəlsəfi əsəri olan «Varlıq və heçlik» monoqrafiyası 1943-cü ildə, o, əsirlikdən azad olunduqdan sonra işıq üzü görmüşdür. Dünyanın çox mürəkkəb və keşməkeşli bir çağında, müharibə alovunun bütün Avropanı bürüdüyü bir vaxtda Jan-Pol Sartrın xeyli bədbin görünən fəlsəfi təlim yaratması təbii görünür. Hələ 30-cu illərdə o, öz elmi-fəlsəfi yaradıcılığını Husserl fenomenologiyasının davamçısı kimi başlamış və fenomenoloji psixologiya probleminə dair bir sıra sanballı əsərlər yazmışdır. 1936-cı ildə yazdığı «Təxəyyül» və «Transendental Eqo. Fenomenoloji təsvirin əsasları», 1939-cu ildə yazdığı «Emosiyaların nəzəriyyəsinə dair oçerk» və s. bu kimi fəlsəfi tədqiqatlarında o, hələ fenomenologiya təlimi çərçivəsindən çıxmamışdı. O, öz ekzistensialist fəlsəfi görüşlərini, elmi-nəzəri sistem halında şərh etməzdən əvvəl bədii yaradıcılığında obrazlı şəkildə ifadə etmiş, 1938-ci ildə özünün məşhur «Ürək bulantısı» romanını yazmışdır. Bu roman ekzistensionalist fəlsəfi düşüncənin parlaq bədii ifadəsi sayılır. Lakin əsər - 13 -
özünün xüsusi orijinallığı ilə seçilsə də, dünya ədəbi-bədii prosesindən ayrı deyildir. Kitaba daxil edilmiş «C.Cabbarlı və C.Sartr» adlı paraqrafda Sartrın bəzi ideyalarının ondan bir qə- dər əvvəl böyük Azərbaycan mütəfəkkiri və yazıçısı C.Cabbarlı tərəfindən irəli sürüldüyü inandırıcı şəkildə əsaslandırılmışdır. Jan-Pol Sartr təkcə ekzistensionalizmin banilərindən hesab olunmur, o həm də dialektikanın və marksizmin yeni dövrdə yaradıcı surətdə inkişaf etdirilməsi sahəsində böyük xidmətlər göstərmişdir. Bir tərəfdən marksizmlə polemikaya girən Jan-Pol Sartr, digər tərəfdən, ictimai proseslərin obyektiv izahı üçün bu təlimin dəyərli müddəalarını müdafiə edir və özünün subyektiv idealist məcrasında ona yeni şərh verir. Sartr öz şəxsi həyatında faşizmə qarşı kəskin mübarizə aparmış, əsir düşmüş, müharibənin bütün işgəncələrini görmüş və ən çətin şəraitdə də azadlıq uğrunda mübarizə aparmağın labüdlüyünü önə çəkmişdir. Onun çox mürəkkəb ontoloji və epistemoloji tədqiqatlarında da biz məhz «azadlıq» ideyasının aparıcı rol oynadığını görürük. O, faşizmə qarşı mübarizə aparmaqla yanaşı, eyni zamanda sovet hegemonluğuna qarşı da çıxmışdır. İndi biz marksizmi sadəcə olaraq kənara atmaq deyil, ona münasibətimizi nəzəri şəkildə əsaslandırmalı olduğumuz bir vaxtda Sartrın bu sahədəki tədqiqatlarının öyrənilməsinə böyük ehtiyac vardır. Marksizmə loyal münasibət bəsləməsinə, iki dəfə SSRİ-yə səfər etməsinə və Sovetlərlə əlaqələrin yaxşı- laşması uğrunda mübarizə aparmasına baxmayaraq, J.-P.Sartr SSRİ-nin 1956-cı ildə Macarıstanın, 1968-ci ildə isə Çexeslo- vakiyanın daxili işlərinə qarışmasını və həmin ölkələrdə azadlıq hərəkatını yatırmaq üçün hərbi güc tətbiq etməsini kəskin surətdə pisləmiş, tənqid etmişdir. Sartr «Dialektik zəkanın tənqidi» əsərində marksizmi dövrümüzün təkzibolunmaz fəlsəfəsi adlandırmışdır. Onun ən fundamental tədqiqatlarından olan bu əsər Sartrın öz fikrinə görə, marksist dialektikanın nəzəri əsaslandırılmasına həsr olunmuşdur. O, bu kitabında marksist sosial-tarixi praktika konsepsiyasını ekzistensializm yönündə dəyişərək fərdi praktikanı ön plana çəkmişdir. Göründüyü kimi, Sartrın təlimi çox ziddiyyətli və mürəkkəbdir. Bu problemlərə aydınlıq gətirilməsinə böyük ehtiyac vardır. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|