FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 41 -
fəlsəfənin özünə məxsus toplanma qaydaları vardır. Bu qaydalar elmi biliklərin, habelə sənət əsərlərinin, bədii təəssuratların toplanmasından fərqlidir. Millətin fəlsəfi fikri onun hər bir üzvünün fəlsəfi fikrin- dən toplanmayaraq, milləti təmsil etmək səlahiyyəti olan, milli ruhun daşıyıcısı olan, milli özünüdərk baryerini keçmiş olan tək-tək şəxsiyyətlərin – filosofların fəlsəfi konsepsiyalarından, bu konsepsiyaların şəbəkəsindən ibarət olur. Əlbəttə, emosiyadan, hissiyatdan, təəssüratın irrasional məqamlarından azad olmuş rasional biliklər toplusu fəlsəfi duyumun, insanın dünyaya münasibət mənzərəsinin tam təsfirini verə bilməz. Konkret münasibət, küll halında təəssurat rasionallaşdıqca kasadlaşır, solğunlaşır və informasiyanın çox cüzi hissəsi saxlanılmış olur. Lakin idrak prosesi də elmi səviyyədə bununla səciyyələnir ki, burada birinci fokus məsafəsindəki rasional biliklər ayrı, ikinci fokus məsafəsindəki rasional biliklər ayrı və sair və s. yığılaraq sonradan toplana bilirlər. Və toplanmadan alınan mənzərə hər biri ayrılıqda solğun olan informasiyaları gücləndirir, yenidən mürəkkəb iyerarxik bir strukturun rasional obrazı yaranır. Burada bir növ interferensiyaya uyğun tamamlama gedir. Milli fəlsəfi fikir dedikdə, ilk növbədə hər bir ölkənin görkəmli filosofları, onların əsərləri yada düşür. Belə bir rəy formalaşıb ki, müasir dövrdə milli fəlsəfi fikrin formalaşması və təbliği üçün əsas vəzifə fəlsəfə tariximizin öyrənilməsi və tədris edilməsidir. Bu məqsədlə Bəhmənyarın, Nizaminin, Ş.Sührəvərdinin, Şəbüstərinin, Nəiminin, Nəsiminin, Füzulinin, nisbətən yeni dövrdə A.Bakıxanovun, M.F.Axundovun, Mirzə Kazım bəyin, Həsən bəy Zərdabinin fəlsəfə əsərlərini və ya bədii yaradıcılıqlarındakı fəlsəfi fikirləri öyrənmək, nəşr etmək, yaymaq vəzifəsi ön plana çəkilir. Bizcə, bütün bunlar, əlbəttə, lazımdır. Lakin ilk növbədə məhz fəlsəfi fikir tariximizin öyrənilməsi baxımından. Milli fəlsəfi fikrimizin tarixi aspektləri, qaynaqları öyrə- nilməli və yeni nəslə çatdırılmalıdır. Lakin təəssüflənməli haldır ki, çox vaxt bu qaynaqlar milli fəlsəfi fikirlə eyniləşdirilir, qarı- şıq salınır. Halbuki, müasir Azərbaycan fəlsəfi fikrinin bu qay- naqlarla əlaqəsi heç də həmişə adekvat deyil. İlk növbədə ona
- 42 -
görə ki, fəlsəfi fikir tarixi müasir milli fəlsəfəni müəyyən etmir, əksinə, fəlsəfə tarixində bizə aid olan, milli olan ünsürləri mü- əyyənləşdirmək üçün müasir milli fikirdən çıxış etmək lazımdır. XX əsrdə Azərbaycan ictimai-siyasi və fəlsəfi fikrinin öyrənilməsi sahəsində xeyli iş görülmüşdür. Əsası Məmməd Əmin Rəsulzadə («Nizami» əsəri ilə) və daha sistemli şəkildə Heydər Hüseynov tərəfindən qoyulan «Azərbaycan fəlsəfə tarixi» məktəbi bu gün də davam etməkdədir. M.Ə.Rəsulzadə Nizami yaradıcılığını tədqiq edərkən eyni zamanda milli ədəbi- fəlsəfi irsin öyrənilməsini millət kimi formalaşmağın mühüm şərtlərindən biri kimi önə çəkmiş və milli məfkurə qaynaqları- mızı çağdaş ictimai şüurumuzda yenidən bərpa etmək missi- yasının gözəl nümunəsini vermişdir. İlk variantda «Azərbaycan şairi Nizami» adlandırılmış bu əsərdə 1 Nizaminin poeziyası ilə yanaşı fəlsəfəsindən və ideologiyasından bəhs edilir. «Nizamidə eşq fəlsəfəsi», «Nizamidə din və sosial ideal», «Nizamidə həyat və insan problemi» adlı xüsusi bölmələrin olması əsərin həm də fəlsəfə tarixinə dair bir tədqiqat olduğuna dəlalət edir. Bununla belə, məhz Heydər Hüseynov ictimai-siyasi fikrin və klassik Azərbaycan ədəbiyyatının fəlsəfi prizmadan öyrənilməsi məktəbinin əsasını qoymuş və «XIX əsrin Azərbaycan ictimai- siyasi fikir tarixi» adlı sanballı monoqrafiyasında fəlsəfi fikir tariximizi peşəkar səviyyədə tədqiq etmişdir. Sonralar professor Camal Mustafayev Nizami Gəncəvinin, professor Ənvər Əhmədov A.Bakıxanovun, akademik Fuad Qasımzadə M.Füzulinin, professor Şeydabəy Məmmədov M.F.Axundovun, Azərbaycan EA-nın müxbir üzvü Zakir Məmmədov Bəhmən- yarın, Sührəvərdinin, professor Zümrüd Quluzadə Nəiminin, Nəsiminin, professor İzzət Rüstəmov Həsən bəy Zərdabinin fəlsəfi görüşlərini daha geniş araşdırmaqla Azərbaycan fəlsəfə tarixinin öyrənilməsində böyük xidmətlər göstərmişlər. Bu sahədə habelə Zəkuyevin, Z.Göyüşovun, Ş.Cəfərovun, S.Rzaquluzadənin və s. tədqiqatçılarımızın böyük əməyi olmuşdur. Lakin ayrı-ayrılıqda bu və ya digər alimin, ictimai-siyasi fikir sahibinin, filosofun əsərlərinin şərhi bütövlükdə milli-
1 M.E.Resulzade. Nizami. Ankara, 1951; İstanbul, Türk Dünyası Araşdırmalar Vakfı. 1991. - 43 -
fəlsəfi fikir haqqında təsəvvür yaratmır. Bu tədqiqatların toplusu da milli-fəlsəfi fikrin spesifikasını aydınlaşdırmaq üçün kifayət deyil. Ona görə ki, milli-fəlsəfi fikir ayrı-ayrı dövrlərdə yaşamış filosofların, onlar milliyyətcə azərbaycanlı olsalar belə, fikirləri toplusu kimi başa düşülə bilməz. Əvvəla, orta əsrlərdə islam fəlsəfəsi bütöv daxili tamlığa malik bir sistem kimi yayılmışdır ki, Azərbaycan fəlsəfi fikri də daha çox dərəcədə onun tərkib hissələrindən biridir. Milli-fəlsəfi fikir müəllifin milli mənsubiyyətindən daha çox fəlsəfi konsepsiyanın milli düşüncə tərzinə adekvatlığı ilə səciyyələnir. Milli-fəlsəfi fikir anlayışının məğzində millətin düşüncə tərzi, milli mentalitet, milli ideallar və bu ideallara çatmaq uğrunda mübarizənin ideya əsasları dayanır. Keçmişimizdən biz miras qalmış ən böyük sərvət fəlsəfi traktatlardan öncə yeni nəslin özüdür. Müasir azərbaycanlı milli fəlsəfi fikrin genetik daşıyıcısıdır. Fəlsəfə elmindən ayrı olaraq heç də biliklər sistemi olmayıb, insanın dünyaya baxışının müəyyən üsulu dünyanın modelləşdirilməsi insanla dünya arasında, millətlə dünya arasında körpüdür. Milli-fəlsəfi fikir milli ruhun nəzəri-konseptual şərhidir. Ən əsas məsələ milli ruhun özünün mövcudluğudur. Elə xalqlar vardır ki, onların nümayəndələri fəlsəfi traktatlar yazır, lakin onları səciyyələndirən, özəlləşdirən, ifadə edən ruh yoxdur. Onlar çoxdan başqa ruhlara qatışıb, onların içində itib-batıblar. Başqasına qatılmaq, başqasında itmək heç də ilk baxışdan göründüyü kimi pis şey deyil. Bu, çoxların əqibətidir. Bütün kiçiklərin aqibətidir. Bu böyük dünyada, böyük xalqların yaşadığı dünyada bö- yük tarixlər və böyük nəzəriyyələr yaradan xalqlarla birgə yaşayıb onlara qatılmamaq, fərqli qalmaq asan məsələ deyil. Digər tərəfdən də, sual olunur ki, fərqlənmək lazımdırmı? Son vaxtlar, xüsusilə müstəqillik əldə etdikdən sonra tez- tez sual olunur ki, «biz kimik?» və «bizim milli birliyimiz vardırmı?». Müasir azərbaycanlı üçün kim ideal ola bilər? Bəhmən- yar, Füzuli, yoxsa Koroğlu? Səməd Vurğun, Yusif Məm- mədəliyev, yoxsa Həzi Aslanov? Əlbəttə, kimsə deyə bilər ki, Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|