FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 47 -
etdirmişdir. Bəşəriyyətin inkişaf yoluna ümumi bir nəzər saldıqda belə təsəvvür yaranır ki, bəşər tarixi etnik-millidən milli döv- lətə, oradan isə ümumbəşəri ideallara, bütün insanlar üçün eyni olan hüquqi vətəndaş cəmiyyətinə, Vahid Avropa və daha sonra qlobal dünya ideyasına keçilməsi istiqamətində davam edir. Təsadüfi deyildir ki, Kant bu prosesi təbiət tərəfindən insan cinsinin üzərinə qoyulmuş bir missiya kimi dəyərləndirir. Bəşəriyyətin öz qarşısına qoyduğu və ya Allahın, təbiətin, müt- ləq ideyanın bəşəriyyət qarşısında qoyduğu bu missiyanın kon- turları artıq aydın şəkildə görünməkdədir. Hadisələrin inkişaf səmtinin etnik-milli təfəkkürdən insanların hüquq və azadlıqla- rına, ümumbəşəri dəyərlərə əsaslanmış planetar vətəndaş cəmiyyə- tinə yönəldiyi şübhə doğurmur. Lakin qədim dövrə diqqət yetirdikdə məlum olur ki, ilk dövlətlər və onların elmi-fəlsəfi anlaşılması məhz ümum-bəşəri təsəvvürlərə, milli konkretlikdən uzaq olan mücərrəd insan- dövlət münasibətlərinə əsaslanmışdır. Platon dövlət haqqında yazarkən hansısa konkret milli reallıqdan deyil, ümumiyyətlə insanlar arasındakı mü-nasibətin optimal tənzimlənməsindən danışır. 1 Platonda insanlar arasındakı fərq milli yox, olsa-olsa sosial səciyyə daşıyır. Aristoteldə dövlət anlamı milliliyin nəzərə alınması baxımından bir qədər konkretləşsə də, yenə də mücərrəd insan-dövlət münasibətləri üstünlük təşkil edir. 2
yanaşı, ictimai faydanı da nəzərdə tutur ki, bu sonuncu da in- sanların vahid xalq kimi birləşməsinə xidmət edən ümumi təsəvvürlər, əsatirlər, adətlər, mərasimlərlə bağlıdır. Buna bax- mayaraq, ədalət hamıya eyni münasibət tələb edir. Ədalət prinsipi, birgə yaşayış qaydaları hansı milli mədəniyyətə mənsubluğundan asılı olmayaraq, hamı üçün eynidir. Beləliklə,
798 с.
2 Аристотель. Никомахова этика, II, 5, 1106 b; Политика. III, 6, 1281 b // Аристотель. Сочинения в 4-х томах. том 4, М.: «Мысль», 1984. - 48 -
Siseronda da ümumbəşəri prinsiplər, qaydalar, hüquq normaları milli fərqlərdən daha vacib, daha üstündür. Roma imperiyası dövründə dövlətin tərkibində milli mə- dəniyyətlərin ehtiva edilməsi də Roma hüququnun aliliyinə mane olmurdu. Müxtəlif dinlər, adət-ənənələr, mədəniyyətlər vahid sinkretik bir sistemdə birləşirdi. Latın dili rəsmi dövlət dili olsa da, elitar dairələrdə yunan dili istifadə olunurdu. Dillər və mədəniyyətlərin tolerantlılığı, mədəniyyət müxtəlifliyi şəraitində vahid hüquqi dövlətçilik prinsiplərinin bərqərar olması – müasir dövrdə bəşəriyyətin nail olmağa çalışdığı sosial-siyasi idealı xatırladır. Beləliklə, bəşəriyyət öz inkişafında bütöv bir dövrə (tsikl) keçərək, inkarı inkar məqamına, sintez məqamına qədəm qoymuşdur. Lakin burada sintez mərhələsini daha dolğun təsəvvür etmək üçün Hegel triadasında ikinci mərhələ olan antitezisin xeyli mürəkkəb struktura malik olduğunu da nəzərə almaq lazım gəlir. Klassik dövlətçilik nümunələrinin təhlili göstərir ki, antitezis mərhələsi də öz növbəsində iki pilləyə ayrılır; dinlə başlayıb milliliklə bitir. Roma imperiyasında xristian dini yayıldıqdan və nəhayət dövlət dini kimi qəbul edildikdən sonra din tədricən hüququ sıxışdırır. Sadə dövlətçilik sxemləri mürəkkəb kilsə – dövlət münasibətləri ilə əvəz olunur. İslam dünyasında isə xəlifə dini rəhbər və dövlət başçısı funksiyalarını özündə birləşdirdiyindən bu ziddiyyət, heç olmazsa, formal surətdə aradan götürülmüşdü. Bunun səbəbi islamda dinlə hüququn vəhdətdə olması, şəriətdə (fiqhdə) ehtiva olunması idi. İslam özü sinkretik səciyyə daşıyırdı və ona görə, hüquq, əxlaq və mədəniyyət də vəhdət halında idi. Din həm də həyat tərzi olmaqla, millilik elementlərinin müstəqil inkişafına yol vermirdi. Nəticədə, Avropada dövlətlər dindən ayrılaraq milli dövlətçilik mərhələsinə keçdiyi dövrdə islam dünyası hələ də dinin təsiri altında idi. İslam dünyasının qabaqcıl ölkələrində gedən ictimai- siyasi və ideoloji proseslərin mahiyyətini Qərb prizmasından görmək çox çətindir. Ona görə də, Qərb siyasətçiləri hüquqi dövlətə, vətəndaş cəmiyyətinə doğru üz tutmuş bir sıra ölkələrin - 49 -
spesifik problemlərini və xüsusiyyətlərini nəzərə ala bilmirlər. Onlar bu ölkələri sadəcə olaraq Qərb standartlarına uy- ğunlaşdırmaq siyasəti yürüdürlər. Nəticədə öz daxillərində ideologiyasızlaşdırma tərəfdarları olan Qərb dövlətləri, ola bilsin ki, bizə yeni ideologiya təlqin etdiklərini ağıllarına da gətirmirlər. Belə ki, inkişaf etmiş Qərb ölkələrində artıq ictimai gerçəkliyə çevrilmiş siyasi-hüquqi dəyərlər sistemi bizə kə- nardan təlqin olunarkən, həm də nəzəri səviyyədə yox, artıq konkret tətbiqi reseptlər şəklində təlqin olunarkən məhz ideolo- giya rolunu oynayır. Əslində isə başqa ünvandan transfer olunan hər hansı bir ideologiya yox, konkret ictimai gerçəkliyin öz inkişaf məntiqindən doğan milli bir ideologiya tələb olunur. Burada milli siyasi liderin üzərinə Şərq düşüncə tərzi ilə Qərb düşüncə tərzinin vəhdətinə nail olmaq, milli ideologiyanı ümumbəşəri dəyərlər kontekstinə salmaq kimi çətin bir vəzifə düşür. Bu vəzifə Şərqlə Qərb arasında İpək yolunu bərpa etmək qədər və bəlkə ondan daha çətindir. Müasir dövrdə Avropaya qatılmaq, qərbləşmək istəyən ölkələr qarşısında duran vəzifələrdən biri də elm və texno- logiyanın inkişaf etdirilməsindən ibarətdir. Lakin milli fəlsəfi fikir olmadan, sadəcə Qərbin elmi mühitinə daxil olmaq və onu təqlid etməklə ictimai inkişafa nail olmaq mümkündürmü? Hələ XIX əsrin axırlarında böyük mütəfəkkir Cəmaləddin Əfqani bu məsələyə toxunaraq yazırdı: «Bir millətdə fəlsəfə yoxdursa, əgər o millətin hamısı alim olsa da, o millətdə elmlər intişar tapa bilməz və həmin millət ayrı-ayrı elmlərdən lazımi nəticə çıxarmaqda çətinlik çəkər». 1 C.Əfqani öz fikrini Şərq ölkə- lərinin praktikasına müraciətlə əsaslandırır: «Osmanlı dövləti, eləcə də Misir 60 ildir ki, elmlərin təlimi üçün məktəblər açmışdır və hələ də ondan bir xeyir götürməmişdir». 2 Səbəbini isə o, haqlı olaraq, fəlsəfi ruhun çatışmamasında görürdü. Elmi biliklər pozitiv ictimai qüvvəyə o zaman çevrilir ki, onları düzgün yönəldən, ictimai tələbatla uzlaşdıran, istiqamət- ləndirici fəlsəfi ideya olsun. Bütün zamanlar və xalqlar üçün
1
2 Yenə orada. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|