FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 50 -
ümumi olan ümumbəşəri fəlsəfi fikirdən fərqli olaraq, burada söhbət məhz milli fəlsəfi özünüdərkdən gedir. - 51 -
PLATON VƏ ARİSTOTEL
amma həqiqət ondan da əzizdir. Aristotel Aristotel qocalmış, onun müəllimi Platon isə ikinci gəncliyini yaşamaqdadır . Əbu Turxan
Gələcəkdə (Yeni Dövrdə) müstəqil bir tərəf, düşüncə tərzi və sivilizasiya kimi formalaşacaq Qərbin rüşeymi hələ bütövlükdə Şərqin tərkib hissəsi olan antik mədəniyyətin, fəlsəfənin bətnində, bir tərəfdən, Hippokrat və Arximed tə- biətşünaslığında, digər tərəfdən də Aristotel fəlsəfəsində qoyul- muşdu. Platon təpədən dırnağa qədər Şərq hadisəsi olduğu halda, Aristotel içərisində bir qərbli düşüncəsinin baş qaldırdığı sinkretik zəka sahibi idi. Platon Allahdan, Aristotel təbiətdən başlayırdı. Platon ideyanı, Aristotel isə insan idrakının məhsulu olan biliyi önə çəkirdi. Platon ruhu vəsf edərək bədənə görə xəcalət hissi keçirir, Aristotel isə ruh və bədənin sintezindən, harmoniyasından çıxış edirdi. Aristotelin Platona qarşı mübarizə təsiri bağışlayan çıxış- ları əslində hər iki təlimin daha da aydınlaşmasına və bu- günümüzə durularaq gəlib çıxmasına səbəb olmuşdur. Henrix Heyne demişkən, almazlar sürtüləndə pardaqlanırlar. Müəllim və tələbə arasındakı fikir ayrılıqları neçə əsrlər ərzində fəlsəfi - 52 -
fikirlərin mübarizə xəttini yönləndirmişdir. Platon və Aristotel təlimlərini müqayisəli şəkildə təhlil edən böyük türk filosofu əl- Fərabi onları bir növ barışdırmağa çalışır, fərqdən deyil, ümumi cəhətlərdən, vəhdətdən çıxış edir. 1
Antik fəlsəfənin tanınmış tədqiqatçısı V.Asmusun yaz- dığı kimi, Aristotelin «Metafizika» əsərinin ana xəttini Platonun «ideyalar» haqqında təliminin tənqidi təşkil edir. 2 Belə ki, Platona görə, ideya, anlayış sadəcə bizim varlıq haqqında fikirlərimiz olmayıb, varlığın özüdür. Aristotel isə belə hesab edir ki, dərk olunan şey yoxdursa, onda onun haqqında bilik də yoxdur. (Əks təqdirdə, bu, heç nə haqqında bilik olardı). 3
kimi, vahid maddi təmələ malik olan sistem kimi götürən sadəlövh materialist baxışlar, ya da həqiqi varlığı ancaq ideya ilə, ruhla əlaqələndirərək hissi dünyaya bir kölgə və illüziya kimi baxan, hissi təcrübədən alınan bilikləri həqiqət yox, bilik yox, rəy hesab edən, aldadıcı sayan mütləq idealist mövqelər var idi. Aristotel ideya və maddiyyatı birləşdirmək mövqeyini seçdi. O, Platondan fərqli olaraq ideyaları şeylərin fövqündə deyil, özündə axtardı və ideyanı, eydosu şeyin mahiyyətini və funksiyasını müəyyənləşdirən forma ilə əvəz etdi. Bu «əvəzləmə» heç də sadəcə alternativ mövqe olmayıb, sonrakı fəlsəfi fikir tarixinin inkişafında mühüm rol oynayan dünyaya fərqli bir baxışın əsası idi. Bəzən məntiq elminin yaradılmasını Aristotelin bir sıra yeni elmlər yaradılması sahəsində xidmətlərindən biri hesab edirlər. Lakin «məntiq» onun fəlsəfi sistemindən qanunauyğun surətdə hasil olur. Belə ki, həqiqətin əldə olunması üçün hissi təcrübədən çıxış etməyən idealist təlimlərdə məntiqə heç ehtiyac da yoxdur. Həqiqət intuitiv şəkildə, vəhy məqamında üzə çıxırsa, burada
1
жественного Платона и Аристотеля. – Философские трактаты, Алма-Ата, 1970, стр. 39-105. 2 В.Асмус. Метафизика Аристотеля. – Аристотель. Метафизи- ка. Сочинения, том 1, М., 1976, стр. 5. 3 Аристотель. Категории. – Сочинения, том 2, М., «Мысль», 1978, стр. 70. - 53 -
formal məntiqə yer qalmır. Məntiq daha çox dərəcədə hissi təcrübədən alınmış biliklərin ümumiləşdirilməsini və bu «ümumilərin» – anlayışların dəqiq sərhədlərinin, konturlarının çəkilməsini, onların «düzgün» əlaqələndirilməsini, fikir qəliblərinin, şablonların formalaşdırılmasını nəzərdə tutur. Nə Pifaqorun, nə də Heraklitin dialektikası formal məntiq çərçivəsinə sığmır. Elə Platon fəlsəfəsi də. Ümumiyyətlə, məntiq fikri çərçivəyə salmaq baxımından dialektik fəlsəfənin ruhuna ziddir. ∗ Bu baxımdan, Aristotel məntiqin banisi olaraq ∗ Əlbəttə, marksist-leninçi fəlsəfə məktəbinin nümayəndələri dü- şünə bilərlər ki, burada biz məntiqdən yox, formal məntiqdən danışsaq yaxşı imiş; çünki dialektik məntiq də var imiş. Lakin biz məntiq anlayışın ənənəvi mənada işlətdiyimiz üçün «dialektik məntiq»i istisna edirik. Çünki məntiq mahiyyəti etibarilə təfəkkür qəlblərinə, dialektika isə fikrin özünə aiddir. Fikir qəlblərə salındıqdan sonra daha canlı fikir kimi mövcud olmur. Burada biz ilk baxışda paradoksal görünə biləcək bir məqamla rastlaşırıq. Marksizmə görə, dialektika təbiətə, Hegel təliminə görə, fikir sferasına aiddir. Marksizmə görə, təbiətin hərəkətdə olan, «canlı» prosesləri formal məntiq çərçivəsinə sığmır. Sadəcə insan dünyanı dərk edərkən onu şüurda, təfəkkürdə əks etdirərkən formal məntiqdən lokal, məhdud bir metod kimi istifadə edir. Hegel isə ruhu, təfəkkürü hərəkətdə və inkişafda götürür. Formal məntiq isə nə «canlı təbiət»ə, nə canlı fikrə aid olmayıb fikrin hansı isə formada maddiləşməsi, «təbiətləşməsi» zamanı ortaya çıxır. Məlum olduğu kimi, nə xalis ideyanın, nə də xalis materiyanın zaman və məkan müəyyənliyi yoxdur. Zaman və məkan anlayışları ancaq ideya ilə materiyanın təmasında ortaya çıxıb şeylərin, hissi obyektlərin göstəricisidir. «İki cism eyni vaxtda, eyni yerdə ola bil- məz» – bu məntiqdə ziddiyyət qanununa bir misaldır. Məntiqin digər qanunları da əslində zaman-məkan müəyyənliyi şəraitdə doğulur. Məntiq sadəcə olaraq hissi dünyada oduğuğ kimi, fikir dünyasında da zaman-məkan müəyyənliyi yaratmaq, yəni fikri qablaşdırmaq, qəlbə salmaq təşəbbüsünün nəticəsidir. İnsan hansı isə fikri başqasına çatdırmaq üçün onu əvvəlcə maddiləşdirmək (məsələn, sözlə, simvolla ifadə etmək) məcburiyyətindədir. Məhz belə olduğu təqdirdə fikrin də zaman və məkanca müəyyənləşməsi tələb olunur. Bütün formal məntiq qanunları və prinsipləri buradan hasil olur. Maraqlıdır ki, ilk dəfə olaraq İ.Kant zaman, məkan və səbəbiyyət kateqoriyalarının təbiətdə obyektiv surətdə mövcud olmayaraq, fikrə Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|