FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 75 -
nümunələrindən biridir) və onlar arasındakı ziddiyyəti aradan qaldırmağa çalışmışdır. 1
İran tədqiqatçısı Mehdi Əminrazavinin yazdığına görə Fərabi «məntiqdə, etikada, metafizikada aristotelin baxışlarını müdafiə etmiş, sosial problemlərin həllində isə Platonun ideyalarına üstünlük vermişdir». 2 Əlbəttə, bu fikir ilə tam ra- zılaşmaq olmaz; belə ki, metafizika məsələlərində Fərabi heç də sadəcə bir aristotelçi kimi çıxış etməyərək, həm də Platondan, xüsusən, onun ideyalar təlimindən, habelə islam dün- yagörüşündən qaynaqlanmışdır. Bununla belə, Fərabi sosiologiyasının Platon təlimi ilə bağlılığı mübahisə doğurmur. «Adil şah», ədalətli cəmiyyət, «xoşbəxtlər ölkəsi» ideyasında Nizami Gəncəvi çox ehtimal ki, Fərabidən götürmüşdür. Əl- Fərabi Platonun «dövləti filosoflar idarə etməlidir» fikrini inkişaf etdirərək dərin fəlsəfi biliklərə yiyələnməyi və hətta peyğəmbərlik missiyasını adil hökmdar olmağın şərtlərindən biri kimi göstərmişdir. O, cəmiyyətin özünün də ədalət prinsipi ilə qurulması ideyasını müdafiə etmiş və bu baxımdan şəhərlərin (ölkələrin) təsnifatını vermişdir. Fərabinin Platon fəlsəfəsinə münasibəti həmişə tədqiqat- çıların diqqət mərkəzində olmuşdur. Sovet fəlsəfi fikrində də bu problem diqqətdən kənarda qalmamışdır. G.B.Şaymuxambetova özünün ərəb dilli fəlsəfəyə həsr etdiyi kitabının bir bölməsini məhz bu məsələyə həsr etmişdir. 3 Gülşad xanımın fikrinə görə, Fərabinin şərhi digər platonşünasların şərhindən xeyli dərəcədə fərqlidir. Məsələn, Platon təliminin monist, yoxsa dualist olması haqqında mübahisələrə rəğmən Fərabi Platon antologiyasını panteizm müstəvisində nəzərdən keçirir. 4
1 Farabi. Eflatun ile Aristotelesin Görüşlerinin Uzlaştırılması. – Mahmut Kaya. İslam filozoflarından felsefe metinleri. İstanbul, 2003, s. 151-214. Yaxud: Аль-Фараби. Об общности взглядов двух философов – Божественного Платона и Аристотеля. – Фило- софские трактаты, Алма-Ата, 1970, стр. 39-105. 2 Мехти Аминразави. Ал-Фараби. – Великие мыслители Вос- тока. М. Крон-пресс. 1998, стр.568. 3 Г.Б.Шаймухамбетова. Арабоязычная философия средне- вековья и классическая традиция. М., «Наука», 1979. стр. 52-98. 4 Yenə orada, səh. 97. - 76 -
Fərabinin şərhində Aristotel daha aydın və anlaşıqlı ol- duğu kimi, Platon da onun qələmi ilə sadələşir və aydınlaşır. Fərabi Platon irsinə öz zəmanəsinin işığını əlavə edir. Gəlin, biz də Platona Fərabi işığında baxaq.
önə çəkir. Və bu Platon insanın xoşbəxtliyini onun sifətinin, bədəninin kamilliyində yox, var-dövlətində və ictimai möv- qeyinin üstünlüyündə yox, – biliyində və mənəviyyatında axtarır. Fərabiyə görə, deyilənlərin təsdiqini Platonun «İnsanın təbiəti haqqında» və ya «Birinci Alkiviad» əsərində tapmaq olar. 1
Həmin əsər ki, burada Platon İran şahlarının da, digər Asiya hökmdarlarının da nəslinin Zevsdən başlandığını iddia edir və bu baxımdan vahid ümumbəşəri bir allah ideyasına doğru daha bir addım atır. Elə buradaca Platon dünyanın ən müdrik, ən ədalətli, ən ağıllı və ən cəsur insanlarından danışarkən Zərdüşt maqiyasının davamçılarını xatırladır. Və maraqlıdır ki, Zərdüştü Hörmüzdün oğlu kimi təqdim edir. (Yunanlarda dərin kök atmış «allahın oğlu» olmaq şərəfi sonralar İsaya «verildiyi» kimi, Platon tərəfindən Zərdüştə də verilmişdir). 2
bilik insan üçün ən ali məqsəd hesab olunur. Fərabi Platonu Protaqorla müqayisə edir və göstərir ki, Protaqora görə, insan ətrafdakı şeylər haqqında biliklər əldə edə bilməz: o, ancaq anadangəlmə biliklərə malikdir. 3 (Əslində Fərabinin Protaqoru da elə Platondur, çünki Platon öz əsərlərindəki iştirakçıların dilindən təkcə onların ona bəlli olan mövqeyini yox, həm də öz mövqeyini ifadə edirdi.) Platon özünün «Protaqor» əsərində bu məsələni təhlil edərkən iştirakçı tərəfin mövqeyi olaraq göstərir ki, öyrənmə, təlim, tədqiqat doğrudan da fayda vermir və düzgün biliklərə gətirmir. Lakin bu mövqeyə cavab kimi
1
1985, стр. 108. 2 Платон. Собрание сочинений в 4-х томах. Том 1, М., «Мысль», 1990, стр. 246. 3 Аль-Фараби. Историко-философские трактаты, стр. 109. - 77 -
göstərir ki, tədqiqat elə məhz bilikləri əldə etmək üçündür. Bu mövqe «Menon» əsərində də davam etdirilir. 1
Maraqlıdır ki, hələ o dövrdə Platon bilikləri təkcə idrak müstəvisində deyil, həm də fəzilət və fayda müstəvisində nəzərdən keçirirdi. Bu yanaşma iki min üç yüz il sonra pa- raqmatizm fəlsəfəsində yenidən gündəmə gəlir. Bir fərqlə ki, Platon insanların faydalı və xeyirli hesab etdikləri ilə həqiqətdə faydalı və xeyirli olanı fərqləndirirdi. Çünki ictimai rəy zərurəti və həqiqəti ifadə etməyə də bilərdi və Platona görə bir qayda olaraq belə də olurdu. Fərabi bu mövqeyə şərh verərək faydalı və sərfəlini fərqləndirir. Fərabiyə görə, faydalı (Xeyir) zəruri ola bilər, sərfəli isə heç də həmişə zəruri və müsbət bir şey olmur. 2
Filosofu başqa sənət sahiblərindən fərqləndirən odur ki, o, şərti-faydalı şeylərlə həqiqətən faydalı, zəruri-faydalı olan şeylər arasındakı fərqi üzə çıxarır. «Pir» əsərində o, zəruri biliklərin aşkarlanmasını fəlsəfənin əsas vəzifələrindən biri kimi təqdim edir. Digər sənət sahələrində isə biliklər şərti xarakter daşıyır. Məsələn, «İon» əsərində göstərdiyi kimi, poeziyanın verdiyi biliklər həqiqətdən uzaq olduğuna görə nəyinki fayda vermir, əksinə, məqsəddən uzaqlaşdırır. Fərabi isə zəruri bilikləri deyil, zəruri mövcudatı önə çəkir. O, «ət-Təliqat» əsərində yazır: «Müdriklik – həqiqi var- lığın dərkidir, həqiqi varlıq isə özü-özlüyündə zəruri möv- cudatdır. Filosof məhz özü-özlüyündə Zəruri haqqında kamil biliyi olandır». 3 Bu məsələdə Platonla Fərabi arasında eyniyyət məqamı həqiqi, zəruri olanın önə çəkilməsidir. Fərq isə bundan ibarətdir ki, Platon həqiqi varlıq və zəruri mövcudluq dedikdə ideyanı, Fərabi isə Allahı nəzərdə tutur. Fərabiyə görə, «Birincidən başqa həqiqi filosof yoxdur, belə ki, ancaq o, özünü
1
«Мысль», 1990. Протагор (стр. 418-476. Менон (стр. 575-612); Аль-Фараби. Историко-философские трактаты, стр. 110-111. 2 Аль-Фараби. Историко-философские трактаты, стр. 116. 3 Аль-Фараби. Естественно-научные трактаты. Алма-Ата, «Наука», 1987, стр. 286.
Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|