FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 66 -
həll etmiş olduqlarını sayırlar. Lakin ideyadan kənarda materiya heç bir forması, strukturu, habelə üstün istiqaməti olmayan amorf, səlt bir mühit, sadəcə bir materialdır ki, onun hərəkətindən danışmaq təbiəti ilə (tərifi ilə) uyğunsuzluq yaradardı. Belə ki, tərifinə, anlayışına görə, materiya (mütləq materiya) kəsilməz mühitdir, yəni sonsuz kiçiklərin sonsuz böyük toplumudur. Və bu sonsuz kiçiklər tərtibinə görə də bir- birindən fərqlənmir, yəni əslində sıfra bərabərdirlər. Aristotelə görə isə, hər bir şey materiya ilə formanın birliyindən ibarətdir. Eydosu əsasən forma ilə eyniləşdirən Aristotel nəfsin də bədənlə əlaqəsinə böyük önəm verir. Düz- dür, «nəfs» və «forma» anlayışları arasında əlaqə aşkar şəkildə ifadə olunmur, amma bu məsələ istər «Metafizika» əsərində, istərsə də «Nəfs haqqında» əsərində mərkəzi mövzulardan biridir. Bu sonuncu əsərində Aristotel ruhun, nəfsin bədənlə bağlılığını bir daha vurğulayır və canlı varlıqların hərəkətinin mənbəyini nəfsdə görür. Nəfsi əqllə eyniləşdirən Demokritdən fərqli olaraq Aristotel əqli nəfsin strukturunda ancaq bir pillə hesab edir. 1
dərketmənin səbəbi kimi götürülür. Bu kontekstdə Aristotel Platonun «Timey» əsərinə istinadən nəfsin elementlərdən təşkil olunduğunu iddia edir. Belə ki, Platona görə, hər şey özünə uyğun olanla dərk edilir, deməli, şeylər müəyyən başlanğıca malik olduğundan, nəfsin də başlanğıcı və davamı olmalıdır. Nəfsin strukturunda vahid olaraq əql götürülür, bilik vahidin xətt üzrə hərəkətinə, rəy müstəvini, duyğu isə həcmi ifadə edən rəqəmlərə adekvatdır. Ona görə də şeylərin bəziləri əqllə, başqaları biliklə, üçüncülər rəylə, dördüncülər isə duyğu ilə mənimsənilir. 2
Qoyulan problemlər müasir fəlsəfi fikir müstəvisində də aktuallığını saxlamışdır. İnsan təbiətin bir hissəsi olaraq onunla üzvi qarşlıqlı əlaqədədir. İnsan habelə ruhani varlıqdır, nəfsə malikdir və ruh
1 Аристотелъ. О душе. – Сочинения, том 1, стр. 373-376. 2 Yenə orada, səh. 376-377. - 67 -
dünyası ilə, kosmik zəka ilə qarşılıqlı əlaqədədir. Ruh, nəfs və bədən, yaxud əql, nəfs və bədən. Əslində əql nəfsin strukturuna daxil ola bilər. Ruh isə fərqli keyfiyyət kimi izah oluna bilər. Əql ənənəvi olaraq nəfsdən ona görə fərqləndirilir ki, onun bədənlə heç bir əlaqəsi olmadığı güman edilir. Lakin düşünən konkret bir insandır, fərddir. Düşüncənin nəticəsi, yəni biliklər ümumi olsa da (dildə də ümumidir), düşüncə aktlarının özü fərqlidir. Ruh kosmik hadisə hesab oluna bilər. Onun bir damlası insana daxil olmaqla insanla ruhlar aləmi arasında körpü açır. Fəlsəfi ədəbiyyatda ən çox ruh və bədən, yaxud nəfs və bədən problemi öz əksini tapmışdır. Ruh-nəfs-bədən, əql-nəfs- bədən problemi isə kifayət dərəcədə aydınlaşdırılmamışdır. Nəfs və bədən problemini «Timey» əsərində sistemli şə- kildə tədqiq edən Platon ümumən idealist mövqedə durmasına baxmayaraq, əlaqələndirici orqan kimi beyini götürür. Platona görə, həyat rişəsinin daşıyıcısı olan beynin yaranması bədənlə ruh arasında əlaqəni təmin edir. Bəşər cinsinin kökləri də beyində axtarılmalıdır. 1 Lakin beyin sadəcə materiya kimi götürülmür. Həm bədən, həm də nəfs beyindən yaradılmışdır. Allah onu od, su, hava və torpaqdan yaratsa da, bütün nəfs növlərini bura daxil etmişdir. İlahi başlanğıc toxumu baş hissəsində qalsa da, qalan hissədən bədən yaradılmışdır. 2
müasir təbiətşünaslıq baxımından bəsit görünsə də, əslində ruh, nəfs və bədənin vəhdəti baxımından çox önəmlidir. Platonun təsvirindən belə görünür ki, bədənin ayrı-ayrı hissələrində də nəfs vardır. Burada nəfs anlayışı yəqin ki, canlı olmaq mənasında işlədilir. Belə ki, Platon bədənin daha canlı hissələri ilə yanaşı cansız hissələrin də olduğunu qeyd edir. Hər bir orqanın öz funksiyası, öz missiyası vardır və deməli o, ayrıca bir ideyanın maddi təcəssümüdür. Görünür, Platon hər bir orqanın nəfsindən danışanda «nəfs» anlayışını ideya mənasında
1 Платон. Собрание сочинений в 4-х т. Т 3. М., «Мыслъ», 1994, стр. 479. 2 Yenə orada, səh. 479-480. - 68 -
işlədir. Daosizmdə olduğu kimi, Platona görə də, cansız şeylər- dən fərqli olaraq, canlılar ölümə məhkumdurlar. Yəni hər doğulan ölməlidir. Doğum məqamı ölümü də özündə saxlayır. 1
Bunu daosizm deyir. Platon isə ümumiyyətlə orqanizmin daha mürəkkəb və daha kamil olması ilə onun ömrü arasında tərs mütənasib əlaqə olduğunu iddia edir. O, məsələni özünəməxsus ritorik şəkildə qoyur: «Bizi yaradanlar seçim qarşısında qalıblar. Yaratdıqları növü daha sadə etməklə ona daha uzun ömür versinlər, yoxsa onu daha kamil, lakin az ömürlü etsinlər? Onlar bir səslə qərara gəlirlər ki, hər kəs qısa lakin mənalı ömrü uzun, lakin pis ömürdən üstün tutmalıdır». 2
Platonla daosizm arasında ruh və bədən problemi ilə əlaqədar uyğunluqlar çoxdur. Hər iki mənbə həyat üçün nəfəsin xüsusi rolunu qeyd edir. Canlılığın meyarı kimi götürülən nəfəs bədənin fəaliyyəti üçün açar rolunu oynamaqla yanaşı nəfsin mövcudluğu üçün bir şərt olur. Platonda nitq də cismani və ruhani hadisələrin arasında dayanır. Nitqin nəfəsdən başlandığını qeyd edən Platon, heç şübhəsiz, onun düşüncə üçün də önəmli rolunu nəzərdən qaçırmır. Nəticədə nitq də bədənlə nəfs arasında körpü kimi çıxış edir. Bəzən belə düşünülür ki, bədən maddi olmaqla tam passivdir və heç bir ideyanın daşıyıcısı deyil. Ancaq nəfs ideya daşıyıcısı hesab olunur. Düşüncə də ancaq nəfsin strukturuna daxildir. Hər bir insan özünəməxsus nəfsə malikdir. Yəni nə qədər insan varsa o qədər də nəfs vardır. Əlbəttə, nəfslərin də ümumi cəhətləri var. Lakin məhz fərqli cəhətlər hər bir fərdi başqalarından ayırır, onun özəlliyini təmin edir. Böyük filosofların əksəriyyəti (o cümlədən Sührəvərdi) nəfsi mənlik şüuru kimi dəyərləndirir. İnsanın siması, məni onun malik olduğu, daha doğrusu ona malik olan, onu idarə edən nəfslə müəyyənləşir. Nəfs də bədən kimi lokaldır. Mənəvi varlıq olmaqla mə-
1
2 Платон. Собрание сочинений в 4-х т. Т 3. М., «Мыслъ», 1994, стр. 481.
Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|