FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- PLATON VƏ FƏRABİ
- 72 -
hər hansı bir istəyə və iradəyə deyil, şüurlu, planlı istəyə və iradəyə əsaslanır. Yəni insandan asılı olmadan baş verən daxili proseslər, onun bir canlı varlıq kimi mövcudluğu, ilkin ideyanın maddi təcəssümü və insan bədəni tam formalaşdıqdan sonra, müəyyən müddət ərzində fəaliyyəti hələ insani mahiyyəti ifadə etmir. İnsanı fərqləndirən budur ki, o özü ideya formalaşdırmaq və bu ideyaların maddi təcəssümünə nail olmaq imkanına malikdir. Aristotel, Platondan fərqli olaraq, nəfsi (ruhu) əbədi he- sab etmir. Onun fikrinə görə, nəfs bədənsiz, bədən də nəfssiz mövcud ola bilməz. Lakin Aristotel nəfsi strukturlaşdırır və
Fərabi, İbn Sina və Sührəvərdi də öz təlimlərində Aristotelin bu xəttini davam etdirmişlər. Lakin onlar düşüncəli nəfsin əqllər aləminə qovuşaraq əbədiyyət kəsb etmək imkanını nəzərə aldıqları üçün bu məsələdə də Platon ilə Aristotel arasında bir növ kompromis mövqeyindən çıxış etmişlər. Bu, əslində ilk baxışda kompromisdir. Həqiqətdə isə antik fəlsəfənin bu iki nəhəngi arasında ziddiyyətin aradan qaldırılması – yeni, daha sintetik bir təlimin yaradılması demək idi.
- 73 -
tarixi müddət və coğrafi məsafə olmasına baxmayaraq, ruhca çox yaxın olan bu iki dahini birləşdirən nə idi? Nəyə görə açıq- aşkar coğrafi fərqə rəğmən, biz onların hər ikisini Şərq mütəfəkkiri hesab edirik? Hər cür maddiyyatın fövqündə durmağa çalışan, ideyanı dünyanın əsası hesab edən, bədən üçün deyil, ruh üçün ya- şamağa çağıran, mənəvi kamilliyi, haqqı, ədaləti həyat kredosu seçən, ömrü boyu həqiqət axtarışında olan və həqiqət işığında monoteizmə – Allah ideyasına gəlib çıxan bu böyük şəxs bütün mahiyyəti ilə bir Şərq mütəfəkkiri deyildisə bəs nə idi? Platon mahiyyət müstəvisində Fərabiyə nisbətən daha çox şərqlidir. Çünki Fərabi təkcə Platondan deyil, həm də Aristoteldən bəhrələnmiş, təkcə dini-fəlsəfi dünyagörüşündən deyil, həm də təbiət elmlərindən, təbii-elmi dünyagörüşündən çıxış etmiş, Qərb düşüncəsindən mayalanmışdır. Fərabi artıq xeyli dərəcədə sintezdir. Biz Şərq və Qərbi heç də təsadüfən coğrafi müstəvidə deyil, zaman müstəvisində fərqləndirmirik. Və heç də təsadüfən demirik ki, qədimdə ancaq Şərq var idi, – Qərb sonradan yarandı.
1 Pifaqor da, Sokrat da, Platon da Zərdüşt kimi, Konfutsi kimi, Budda kimi Şərq hadisələri idi. Hissi dünyanın öyrənilməsindən alınan elmi biliklər toplusu üzərində fəlsəfi
1
2004. – 624 səh. - 74 -
sistem qurmağa çalışan Aristotel sonradan dünyaya gəldi. Aristotel fəlsəfəni göylərdən yerə endirmək cəhdi ilə həm də Şərqdən Qərbə doğru addım atmış oldu. Lakin Aristotel özü də hələ Qərb deyildi və olsa-olsa Qərbin yenicə cücərən bir rüşeymi idi. Bu cücərmə və doğuş prosesi nə az, nə çox – 2 min il davam etmiş və artıq Qərb ancaq Yeni Dövrdə səhnəyə müstəqil bir tərəf-müqabil kimi daxil ola bilmişdir. Bundan sonrakı dövr Şərqin tənəzzülü, Qərbin təntənəsi dövrü olmuşdur. Bəli, əl-Fərabi Platonla müqayisədə Qərbə daha çox meyl edir, Aristotel kimi o da Qərb düşüncəsinin gəlişini təcəssüm etdirirdi. Öz dövrünün elmi biliklərini mükəmməl mənimsəyən və onların təsnifatını aparan əl-Fərabi ruhən daha çox dərəcədə Aristotelə yaxın idi. Türk fəlsəfə tarixçisi Mahmud Qaya Fərabi təlimindəki sintetiklik barədə yazır: «Fərabinin fəlsəfi sistemi varlığın təməlini mənəvi saymaqla bərabər, həndəsə və məntiqi də təmələ alır, təbiət elmlərindən metafizikaya doğru yüksəlir. Əflatun, Aristo və Yeni- Əflatunçuluqdan gələn və ara-sıra eklektisizm təəssüratı yaradan bilgilər əslində Fərabinin şəxsi məntiqi sistemi içərisində bütövlük halına gəlir». 1 Təsadüfi deyildi ki, onu «Şərqin Aristoteli», – Platonu yox, Aristoteli, adlandırırdılar. Və bu da təsadüfi deyildir ki, böyük İbn Sinanın etirafına görə o, Aristotelin «Metafizika»sını ancaq Fərabinin şərhində oxuduqdan sonra başa düşə bilmişdi. Fərabinin «Aristotelin fəlsəfəsi» 2 və «Metafizika»da Aristotelin məqsədləri haqqında» 3 əsərləri bütün islam dünyasında fəlsəfi fikrin sonrakı inkişaf yoluna güclü təsir etmişdi. Lakin Fərabi Platona da biganə deyildi və ola da bilməzdi. Çünki onları vahid bir Şərq ruhu bağlayır. Maraqlıdır ki, Fərabi özü Platon və Aristoteli müqayisə etmiş (yeri gəlmişkən bu, fəlsəfi fikir tarixində ilk müqayisəli təhlil
1 Mahmut Kaya. İslam filozoflarından felsefe metinleri. İstanbul, 2003, s. 108. 2 Аль-Фараби. Философия Аристотеля. – Историко-философ- ские трактаты. Алма-Ата, 1985, стр. 209-331. 3 Аль-Фараби. О целях Аристотеля в «Метафизике». – Исто- рико-философские трактаты. Алма-Ата, 1985, стр. 331-343. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|