FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 63 -
açıq tərəflərini biləndir». 1
kimi yaradır. Yəni bilik, ideya maddi təcəssümdən əv-vəldir. Yeri gəlmişkən, bu xüsusiyyət təkcə Allaha deyil, insanların yaradıcı fəaliyyətinə də aiddir. İnsan yaradacağı şeyi əvvəlcədən planlaşdırır. Fərq isə bundan ibarətdir ki, insanın yaratdığı yaratmaq istədiyinə tam adekvat olmur. Ona görə də insan yaratdığını sonradan öyrənərək ilkin ideya ilə müqayisə edir və uyğunsuzluqları aradan qaldırmağa çalışır. Yəni insan öz əməli fəaliyyətində ideya dünyasına yalnız tədricən yaxın- laşır. Ən kamil əsər yaradıcı ideyaya adekvat olan əsərdir. Materiyanın iki fərqli tərtibdə, dərəcədə mümkün olması haqqında fərziyyələr ideya və materiyanın daha rəngarəng kombinasiyalarından danışmağa imkan verir. Belə ki, «qaba, kobud materiya» ilə yanaşı «incə, zərif materiyanın» da mövcudluğu onların aktiv və passiv ideya ilə müxtəlif cür cütləşdirilməsinə imkan verir. Biz burada hələlik tam simmetriyanın olmasından danışmayacağıq. Əvvəlcə kobud və zərif materiyadan hansının «aktiv», hansının «passiv» an- layışlarına uyğunluğunu aydınlaşdırmaq lazımdır. Hissi dünyada bütün cismlər və hadisələr əslində passiv ideyanın daşıyıcıları olan kobud materiyaya uyğundur. Aktiv ideya ancaq insanlara xasdır. (Təsadüfi deyildir ki, insan mütləq yaradıcı ideyanın yer üzərində proobrazı, xəlifəsi kimi dəyərləndirilir.) İnsanın timsalında aktiv ideya kobud materiya ilə – bədənlə birləşmişdir. Aktiv ideyanın zərif materiya ilə birliyi mələklər və cinlərin timsalında mövcuddur. Zərif materiyanın passiv ideya ilə birliyi isə surətlərdə, fotoşəkillərdə, kitablarda, video-filmlərdə üzə çıxır. (Cismin «özü» və onun surəti, şəkli, modeli, ayrıca bir əlaməti; səsi, rəngi və s. nə kimi bir münasibətdədir? – Aristotel «Metafizika»da «Sokrat özü» 2 ifadəsini işlədir və onu substrat kimi izah etməyə çalışır. – Bu, Aristotelin materialist mövqeyindən irəli gəlir, zira «özü» heç də substrat yox, forma,
1
2 Аристотель. Метафизика. – Соч. в 4-х томах, т. 1, М., «Мысль», 1976, стр.71.
- 64 -
eydos, ideya da ola bilərdi). Passiv ideyanın izahı daha sadədir. Belə ki, onun struktur, forma anlayışlarına adekvat olduğu güman edilir. Bu isə artıq qurulmuş, mövcud olan dünyanın izahına yönəlmişdir. Hər hansı bir cisim müəyyən ideyanın daşıyıcısıdır, müəyyən fomaya malikdir, – dedikdə onun yaranışı, əmələ gəlməsi, yaxud da fəaliyyəti, öz tükənməsinə, sonuna doğru hərəkəti nəzərdə tutulmur. Onun fəaliyyəti, funksiyası formada, passiv ideyada ancaq potensial imkan şəklində nəzərdə tutulmuşdur. Belə düşünəndə ki, dünya məhz müəyyən formada, for- malar sistemi kimi yaradılmışdır və Yaradan özü sonrakı proseslərə qatışmır, onda biz hərəkət və fəaliyyətin mənbəyini də bu dünyada axtarmalı oluruq. Aristotel haqlı olaraq qeyd edir ki, Platonun ideyalar təlimi dunyanın ancaq statik modelini verir, hərəkətin mənbəyini isə göstərə bilmir. Özünün «ilk səbəb» axtarışında Aristotel yalnız varlığın deyil, hərəkətin də səbəbini nəzərdə tutur. «Səbəblərdən dörd mənada danışılır: belə səbəblərdən biri olaraq biz mahiyyəti, yaxud şeyin varlığının məğzini hesab edirik (hər bir «nə üçün» sualı son nəticədə şeyin təyininə (tərifinə) gətirir, ilk «nə üçün» isə səbəb və başlanğıcdır); digər səbəb olaraq biz materiyanı, yaxud substratı götürürük; üçüncü isə hərəkətin başlanğıcına aiddir; dördüncü – bunun əksinə olan səbəbdir, yəni «nəyin naminə», yaxud fayda (belə ki, məhz fayda hər cür yaranışın və hərəkətin məqsədidir) nəzərdə tutulur». 1 Göründüyü kimi, Aristotelin sadaladığı səbəblərdən ikisi varlıqla, ikisi isə hərəkət və onun məqsədi ilə bağlıdır. Özünəqədərki filosofların görüşlərini şərh edən Aristotel qeyd edir ki, onların əksəriyyəti başlanğıc olaraq ancaq maddi başlanğıcı, yəni şeylərin nədən təşkil olunduğunu və sonda nəyə çevrildiyini, götürürlər. Bu təbii başlanğıc heç nədən yaranmır, – həmişə saxlanmaqdadır. 2
vahid maddi başlanğıc ideyası yetərli deyil. Çünki bu dəyişmələrin, yaranışların və yox olmaların nədən əmələ gəlməsi ilə yanaşı, nə üçün əmələ gəlmələri də izah olunmalıdır.
1 Yenə orada, səh. 70. 2 Yenə orada, səh. 71. - 65 -
«Axı, necə olursa-olsun substrat öz dəyişikliyini özü ki, yaratmır; məsələn, mən anlayıram ki, nə ağac, nə də mis öz dəyişmələrinin səbəbi deyil və yatağı ağac, heykəli mis düzəltmir, bu dəyişmələrin səbəbi nə isə başqadır. Bu səbəbin axtarılması isə hərəkətin mənbəyi olan fərqli bir başlanğıcın axtarılmasıdır». 1 Aristotel ancaq Parmenidin ikinci səbəb axtarmağa cəhd etdiyini göstərir. Belə ki, başlanğıc kimi isti və soyuq, yaxud atəş və torpaq götürüldükdə, birincilər həm də hərəkətin səbəbi kimi nəzərdə tutulur. Lakin bu cür izahlar kifayət etmədiyindən axtarış davam etdirilirdi. Bu konsteksdə Aristotel ağılı dünya nizamının və bütün quruluşun səbəbi kimi izah etməyə çalışan mövqeləri fərqləndirməyə çalışır və Anaksaqorun mövqeyini yada salır. 2 Daha sonra Aristotel Hesiod və Parmenidin timsalında məhəbbəti başlanğıc hesab edənləri yada salır. Belə ki, burada söhbət məhz hərəkətin mən- bəyindən gedir. Onun fikrincə, Empedokl xeyr və şəri başlangıc hesab edən ilk filosofdur. Lakin məlum olduğu kimi, bu ideya daha əvvəl Zərdüşt təlimində irəli sürülmüşdür. İstənilən halda hərəkəti izah etmək üçün maddi yox, mənəvi başlanğıca müraciət edilməsinin vacibliyi hələ Aristotel tərə-findən dərk edilmişdir. Empedokla görə, dostluq və düşmənlik birləşdirici və ayrıcı rol oynayır. Bununla da o, hərəkətin bir yox, iki başlanğıcını göstərmiş olur. («Vahid fikrən, çoxluq isə hissi qavranılanlar kimi möv- cuddur»
3 – Aristotel). Hərəkətin mənbəyi və mexanizmi canlı və cansız aləm-də fərqli olduğundan, əvvəlcə cansız aləmi nəzərdən keçirək. Cansız, yəni nəfsdən, ruhdan məhrum olan cismlərin hərə-kəti necə başa düşülə bilər. Bu hərəkətin mənbəyi cismin daxilində ola bilərmi, yoxsa o ancaq kənar təsir sayəsində hərəkət edə bilər? Bütün cismlər müəyyən bir passiv ideyanın daşıyıcısıdır. Lakin passiv ideya hərəkətin mənbəyi ola bilərmi? Mate- rialistlər hərəkətin mənbəyini materiyada görməklə, problemi
1 Yenə orada, səh. 72. 2 Yenə orada, səh. 73. 3 Yenə orada, səh. 78. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|