FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 88 -
Çəyirdəklərdəki boşluq o öz-lə doludur. Hər şey varoluşunu o öz-ə borcludur. Gerçək də elə budur. O öz varlıqdır». 1
Daha sonra atası oğluna duzlu suyun dadına baxdırır. Amma duz özü gözə görünmür. Dad verən gözlə görünməyən- dir. Daha sonra Atmanın hər şeyin içində həm də dışarında olduğu qeyd edilir. «O hər şeyi biləndir, amma onun ağılla qavranılması mümkün deyil». Beləliklə, həqiqi varlıq gözlə görünməyən də ola bilər. Görünənlər, zahirlik ötəri və keçici olmaqdan başqa, əlamət və funksiyaları şərtləndirmir. Hər hansı cisim və ya hadisənin həqiqi funksiyası onun zahirində deyil, genetik proqramında «qələmə alınmışdır». Beləliklə, həqiqi varlıq axtarışında, hissi varlıqla əqli var- lığın müqayisəsi zamanı hələ qədim dövrlərdən başlayaraq əqli varlığa, ideyaya birincilik verilməsi tendensiyası üstünlük təşkil edirdi. Bizim təklif etdiyimiz konsepsiyaya görə isə hissi təcrü- bənin obyekti də əslində əqli varlıqdır. Sadəcə olaraq «hissi dünyada» cismlərin siması onların daşıdığı passiv ideyalarla müəyyənləşir. İdrak prosesi əslində onların işıqlanması, passiv haldan aktiv hala keçirilməsi, canlandırılması prosesidir ki, burada insanın daşıyıcısı olduğu iki fərqli ideya arasında daxili ahəng, harmoniya yaranması həqiqətə çatmaq üçün şərt kimi çıxış edir.
ARİSTOTEL, İBN SİNA VƏ MÜASİR ÖZÜNÜDƏRK TƏLİMLƏRİ
1 Yenə orada, səh. 29. - 89 -
Platon və Aristotelin ruh və nəfs haqqında, mənəvi-intel- lektual həyatın strukturu haqqında fikirləri sonrakı dövrdə ən çox orta əsrlər islam fəlsəfəsində inkişaf etdirilmişdir ki, bu sahədə ən böyük xidmətləri olan filosoflar, heç şübhəsiz, Fərabi və İbn Sinadır. İbn Sina, Aristotel təlimini bir neçə istiqamətlərdə inkişaf etdirmişdir. Məlum olduğu kimi Aristotel təlimində hələ mahiyyət məzmundan, substratdan fərqlənmir və nəticədə mahiyyət «tək- cə» çərçivəsində axtarılır. 1 İbn Sina isə «mahiyyət» anlayışının müasir anlamını vermiş və onu «ümumi» olaraq izah etmişdir. Özünün «Metafizika» əsərində İbn Sina bu məsələni önə çəkmiş və kitaba «Zəruri mövcudadda mahiyyətin fərdi ola bilməməsinin izahı» adlı xüsusi paraqraf daxil etmişdir. 2 Mehdi
Əminrazavi də diqqəti bu cəhətə yönəldərək göstərir ki, İbn Sinaya görə mahiyyətlər şeylərdə yox, ancaq mücərrəd şəkildə mövcuddurlar. 3
Məntiq sahəsində İbn Sina Aristotel məntiqini sadəcə şərh etməmiş, bu sahəyə bir sıra yeniliklər gətirmişdir. Əslində İbn Sina məntiqin xüsusi bir sahəsi olan modal məntiqin banisidir. Belə ki, Avropada bu problemlə ancaq XIII-XIV əsrlərdən məşğul olmağa başlamışlar və o da yəqin ki, İbn Sinanın əsərləri ilə tanışlıqdan sonra. İbn Sina məntiqə daha geniş planda yanaşır. Aristotelə görə, məntiq sillogizmlər qurulması, xüsusi halda sübut haqqında təlimdir. 4 İbn Sina isə məntiqi məlum anlayışlardan naməlum anlayışlara düzgün keçidin qaydalarını, habelə bu
1 Аристотель. Физика. // Сочинения, том 3, М., «Мысль», 1981, стр.63. 2 Ибн Сина. Избранные философские произведения. М., «Наука», 1980, стр.140. 3 Мехти Аминразави. Авиценна (Ибн Сина) – Великие мыслители Востока. М. Крон-пресс. 1998, стр.574. 4 Аристотель. Первая аналитика. 24 а.// Сочинения, том 2, М., «Мысль», 1978, стр.119. - 90 -
anlayışların vəziyyətini öyrənən elm kimi müəyyənləşdirir. 1
Tacik tədqiqatçısı M.Dinorşoyevin yazdığı kimi, İbn Sinanın mühakimə təlimi, Aristotelin mühakimə təlimindən xeyli fərqlidir; belə ki, o, yalnız kateqorik mühakimələr haq- qında deyil, həm də hipotetik (şərti) mühakimələr haqqında təlimdir. 2 İbn Sina özü bu fərqi belə izah edir: «Bu mühakimə, iki mülahizədən yaranır ki, onların hər biri müstəqil mühakimə olmaq xassəsini itirərək o biri ilə şərtlənir və o birindən hasil olur. Elə mühakimələr, şərti birləşdirici və hal mühakimələri adlanır. Mülahizələr arasında əlaqə belə də ola bilər ki, onların biri o birisinə uyğun gəlmir və onun əksinə olur. Bu halda mühakimə şərti-ayırıcı mühakimə adlanır». 3
də, materiya ilə ideya arasındakı ayrılığı tam aradan qaldıra bilməmişdi. İbn Sina fəlsəfəsinə görə isə materiyanın dərk olunması ancaq onun formaları və aksidensiyaları vasitəsilə mümkündür. 4 İbn Sina materiyanı şeylərdən fərqləndirərək ilkin zəruri mövcudat kimi dəyərləndirmişdir və onun nə vaxtsa, kiminsə (hətta Allah) tərəfindən yaradılmasını mümkünsüz hesab etmişdir; belə ki, yaradılan şey nə vaxtsa olmamışdır, amma materiya əzəli və əbədidir. Bu fikir əl-Qəzali tərəfindən İslamın ehkamlarından kənara çıxma kimi qiymətləndirilmiş və kəskin tənqid edilmişdir. Bu məsələyə «Filosofların təkzibi» adlı xüsusi əsər həsr edən əl-Qəzalinin fikrinə görə, filosoflar (ilk növbədə İbn Sina nəzərdə tutulur) Allahı Qurani- Kərimdəkinə uyğun izah etmirlər. Belə ki, İbn Sina materiyanın
yaradılması fikrindən kənara çıxmış olur. İbn Ruşd isə «Təkzibin təkzibi» əsərində əl-Qəzaliyə qarşı çıxaraq onun
1 Ибн Сина. Избранные философские произведения. М., «Наука», 1980, стр. 33. 2 М.Диноршоев. Ибн Сина и его философские воззрения. //Абу Али Ибн Сина. Избранные произведения. Том 1, Душанбе, Ирфон, 1980, стр. 19. 3 Абу Али Ибн Сина. Избранные произведения. Том 1, стр. 19. 4 Yenə orada, səh. 29. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|