FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 112 -
ŞİHABƏDDİN YƏHYA SÜHRƏVƏRDİ – ÖLDÜRÜLMÜŞ FİLOSOFUN ÖLMƏZLİYİ
Düşüncəli nəfs cismani olmasa da, cismlər aləmini idarə edir . Ş.Sührəvərdi
Azərbaycanın fəlsəfi fikir tarixində dərin iz buraxmış parlaq simalar az deyil. Tək bir kiçik Sührəvərd kəndindən neçə-neçə böyük filosoflar çıxıb. Dünyaca məşhur Bəhmənyar, Nizami, Nəsimi, Şəbüstəri, Füzuli, M.F.Axundov, H.Cavid də fəlsəfi təfəkkürün milli mentalitetimizin ayrılmaz tərkib hissəsi olduğuna dəlalət edir. Azərbaycanlı mütəfəkkirlərin təlimləri Qərb dünyasına yaxşı məlumdur və onların bir sıra əsas ide- yaları artıq çoxdan mənimsənilmişdir. Təəssüfləndirici haldır ki, peşəkar Azəbaycan filosoflarını ən az tanıyan bəlkə də biz özümüzük. Görünür elə buna görə də, Qərb onları bir filosof kimi tanısa da, bir azərbaycanlı kimi tanımır. Sovet dövründə fəlsəfə tarixini marksizm prizmasından, üstəgəl rus şovinizmi çərçivəsində öyrəndiyimiz üçün milli- fəlsəfi fikir tariximiz qaranlıq zonada qalmışdır. Bizə ancaq incəsənət və ədəbiyyatla məşğul olmaq rəva bilindiyindən, təəssüf ki, müstəqilləşməyimizə baxmayaraq, biz həmin “ənənəni” yenə də saxlayırıq), filosoflar arasında da yalnız şair olanların fəlsəfi baxışları ilə tanış ola bilmişik. O da ancaq poeziya kontekstində. Hətta Füzulinin fəlsəfəsi də, peşəkar - 113 -
fəlsəfi yaradıcılığına və ayrıca fəlsəfi əsərləri olmasına baxmayaraq, əsasən poeziya nümunələri timsalında araş- dırılmışdır. Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi dünyada ən çox tanınan Azərbaycan filosoflarından biri, bəlkə də birincisidir. Maraq- lıdır ki, Şərqdə onu məşhurlaşdıran – öldürülməsi, Qərbə isə ölməz təlimidir. Bu da maraqlıdır ki, çağdaş Şərq fəlsəfə tarixçiləri, o cümlədən, biz azərbaycanlılar öz böyük filosof- larımızı daha çox dərəcədə antik fəlsəfəyə bələd olduqlarına görə, məsələn, Aristoteli mənimsədiklərinə və şərh etdiklərinə görə qiymətləndiririk. Bu baxımdan yanaşdıqda Azərbaycan fəlsəfi fikir tarixində də peripatetizmin ən böyük nümayəndəsi olan Ə.Bəhmənyar həmişə ön plana çəkilir. Qərb tədqiqatçıları isə filosofları fəlsəfəyə gətirdikləri yeniliyə görə, irəli sürdük- ləri təlimin orijinallığına və sonrakı fəlsəfi fikrə təsir dərəcəsinə görə qiymətləndirirlər. Şihabəddin Sührəvərdi də yaradıcılığının ilk dövründə bir tərəfdən peripatetizmin, digər tərəfdən də sufizmin güclü təsiri altında olmasına baxmayaraq, öz fəlsəfi təlimini yarada bilmiş, bu gün də orijinallığı ilə diqqəti cəlb edən yeni sistemin əsasını qoymuşdur. Görünür, məhz bununla bağlıdır ki, Qərb oriyentalist filosofları nəinki təkcə Azərbay- canda, hətta bütövlükdə müsəlman şərqində ən böyük iki-üç filosofdan biri olaraq məhz Şihabəddin Yəhya Sührəvərdini göstərirlər. ABŞ-ın görkəmli şərqşünas filosofu Marşall G.S.Hodgsonun islam sivilizasiyasına həsr etdiyi monoqra- fiyada yazdığına görə, neçə yüzilliklər ərzində Şərq fəlsəfi fikir tarixində nəzərə çarpan iki böyük nüfuz sahibi xüsusi qeyd edil- məlidir. Bunlar Şeyx əl-İşraq (Şeyx Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi) və İbn Ərəbidir. 1
məşhur olan Şihabəddin Yəhya əs-Sührəvərdi 1154-cü ildə Zən- can yaxınlığında Sührəvərd kəndində anadan olmuşdur. XIV əsr tədqiqatçısı Əhmət Əflakinin yazdığına görə “Şihabəddin Maktul İran Azərbaycanında Marağa ətrafında yerləşən
1
tində Bilinc və Tarih. 2-ci cild. İngiliscədən tərcümə. İstanbul, 1993, səh. 253-254. - 114 -
Sührəvərddə doğulan məşhur bir mütəfəkkirdir. Fiqh təhsilini məmləkətində tamamladıqdan sonra Anadoluya gəlmiş, Səlcuq sultanlarından II Kılıc Arslanın sarayında sultanın oğullarına öz fəlsəfəsini oxutmuş, burada sultan və şahzadələrini iltifatını qa- zanmış və onların adına bir çox əsərlər yazmışdır. Bir müddət sonra təkrar Azərbaycana getmiş, oradan yenə Anadoluya, Anadoludan da Hələbə keç-mişdir”. 1
ninin ehkamlarından kənara çıxdığına görə öldürülən Şihabəd- din Sührəvərdi əslində dinin mahiyyətini dərindən anlayan, baş- qalarına çatmayan gizli mətləbləri aşkar edən, mənimsəyən və öz həyat amalına çevirən həqiqi böyük dindar idi. Bəli, məhz dindar. Bütün məsələ də bundadır ki, Allah ideyasını kitablardan oxuyan və kitablarda (hətta müqəddəs ki- tablarda) təsvir olunan, tövsiyə olunan, təlqin olunan fikirləri, davranış qaydalarını və həyat tərzini hafizə ilə mənimsəyən, bəzən sadəcə əzbərləyən və ona kor-koranə əməl etməyə çalışan, dini müddəaları qəlbən duymaqdansa, onu rasional çərçivəyə salan, ehkamlaşdıran ilahiyyatçı alimlər və din xadimlərindən fərqli olaraq böyük filosoflar vəhu mə- qamlarında Allahı qəlbən duymaq, dünyaya onun bəxş etdiyi nurun işığında baxmaq və adi gözlə görünməyən, adi şüur üçün qaranlıq olan dərin mətləblərdən hali olmaq səviyyəsinə yük- səldiklərindən onlar ehkamçılıqdan və dinin ra- sionallaşdırılmasından xilas olurlar. Din bilmək yox, duymaq üçündür. Duyan insan dünyaya Allahdan gələn, vergi kimi verilən nurla işıqlanmış olur. Qurani-Kərimdə deyildiyi kimi, “İstədiyi kimsəni öz nuruna qovuşdurar Allah”. 2
yindən və Nur əl-Ənvərdən işıq payı aldığındandır ki, o, ehkam- lar hüdudunu keçərək sərbəst fikir söyləyir və bu fikirlərin küfr olmadığına qabaqcadan əmindir. Ehkamçılar üçün isə əzbərlən- miş mətnlərdən, ənənəvi fikirdən kənara çıxan, yeni olan hər bir fikir küfrdür. Çünki onlar bir dəfə ilahi nurdan gəlmiş və insan
1 Ahmet Eflaki. Ariflerin menkibeleri. 2-ci cild, İstanbul, 1989, səh. 419-420. 2 Qurani-Kərim. “Nur” surəsi, 35-ci ayə. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|