FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- SÜHRƏVƏRDİ VƏ ONUN İŞRAQİLİK TƏLİMİ
- Ş.Sührəvərdi
- 121 -
SÜHRƏVƏRDİ VƏ ONUN İŞRAQİLİK TƏLİMİ Nəfs əqli bir şeyi daxilən müşahidə edir, xəyalən onu yamsılayır və həmin surət hiss aləminə əks olur. Ş.Sührəvərdi
Ş.Sührəvərdinin məhz yeni bir təlim irəli sürdüyünü kon- kret şəkildə olmasa da, ümumi planda bir sıra Qərb tədqi- qatçıları da etiraf edirlər. Məsələn, Anri Korbin (Henry Corbin) yazır ki, Sührəvərdi İbn Sinaya nələr borclu olduğunun, lakin nə üçün ondan daha irəli gedə biləcəyinin yaxşı fərqində idi. İbn Sina da bir Şərq fəlsəfəsi layihəsi formulə etmişdir, fəqət onu gerçəkləşdirməmiş, onun gerçək qaynağını öyrənə bilməmişdir. Beləcə, Şeyx-əl İşraqın əsəri islamda digər üç cərəyandan fərqli bir fəlsəfə və mənəviyyat təliminin doğmasına səbəb oldu… Sührəvərdi Batıda uzun müddət tanınmamış olduğu üçün Qərb ən çox İbn Rüştə önəm verir. 1 A.Korbinin yazdığına görə, İbn Rüştün yaradıcılığı əslində Şərq fəlsəfəsinin (əl-Qəzalinin timsalında) tənqidinə həsr olunmaqla Qərb fəlsəfi fikri üçün bö- yük material versə də, Şərq düşüncəsinin inkişafında ciddi rol oynamamışdır. Təsəvvüf özünün ən yüksək zirvəsinə İbn Ərə-
1
1964, səh. 302-303. Bax: «İslamda bilgi və felsefe». İstanbul. 1997, səh. 125.
- 122 -
binin simasında yüksəlmişdir ki, o da öz növbəsində «Sührəvər- diçi İbn Sinaçılıq» kimi dəyərləndirilə bilər. Şərqdə isə uzun müddət davam edən və fikirlərə hakim olan məhz Sührəvərdi təlimi olmuşdur. A.Korbinə görə, bu təlim Səfəvilər dövründə İsfahan məktəbində davam etdirilmiş, Mir Daməd, Sədrəddin Şirazi (Molla Sədra) kimi böyük filosofların təliminə təsir göstərmişdir. 1
fəlsəfələrinə nəzərən bir addım irəli olduğunu və əslində yeni bir mahiyyət daşıdığını nəzərə alaraq yazırdı ki, «Sührəvərdi Aristotel sisteminin «forma»larını Platon düşüncəsindəki «ideya»larla əlaqələndirdi. Platon və Aristotel eyni bir fikri fərqli perspektivlərdə görməkdə idi. Bununla da Sührəvərdi idrak problemini ifrat idealist və ifrat materialist mövqelərdən daha rasional bir zəminə gətirmiş oldu». 2
İndi isə fikrimizi bir daha «ilahi işıq» ideyasına yönəldək. Şihabəddin Sührəvərdinin işıq və nəfsin iyerarxiyası üzərində qurulmuş ontoloji sisteminin əsasında nə dayanır? Doğurdanmı o, İslamdan uzaqlaşaraq, hansı isə başqa təlimlərin təsiri altına düşmüşdür? Xeyr, nur epiteti üzərində qurulmuş fəlsəfi sistem nəinki İslama zidd deyil, hətta Qurani-Kərimdəki bir sıra əsas ideyaların daha aydın anlaşılmasına xidmət edir. Qurani- Kərimin «Nur» surəsində oxuyuruq: «Göylərin, yerin nurudur Allah… İstədiyi kimsəni öz nuruna qovuşdurar…» (35-ci ayə). «Qaranlıq üstündə qaranlıqlar, öz əlini görə bilməz bir kimsə bu qaranlıqlar içində. Allahın nur vermədiyi kimsənin nuru olmaz» (40-cı ayə). Yaxud «Hadid» surəsində «yolumuzu aydınladan «nur»dan söhbət gedir. (28-ci ayə). Yaxud «Təhrin» surəsində «nurumuzu kamala yetir…» – deyər onlar (8-ci ayə). Bu misallar göstərir ki, Qurani-Kərimdə «nur» anlayışı müxtəlif səviyyələrdə və müxtəlif kontekstlərdə işlədilməklə ya Allahın nuru, ya insana verilən nur, ya göylərin, yerin nuru, ya kamala yetən nur və s. mənalarda işlənmişdir. Və Ş.Sührəvərdinin də «nur» kateqoriyası üzərində qu-
1
2 M.Q.Hodqson. «İslamın Serüveni», səh 257. - 123 -
rulan təlimi eyni metafizik təməldən çıxış etməklə islamla heç bir ziddiyyət təşkil etmir. Sadəcə yeni, sistemli bir fəlsəfi təlim yaradılır ki, burada ilahidən verilən bilgilərlə bu bilgilərin yenə də ilahidən verilmiş dərk üsulları (o cümlədən, məntiq) arasında bir körpü atılmış olur. Tanınmış türk filosofu Hilmi Ziya Ülken Sührəvərdiyə istinadən yazır: «Sührəvərdi Əflatun kimi ideyaların xaricdə mövcud olduğunu qəbul edərək əşyanı kölgədən ibarət görməmişdir. Onda ideyalar və əşya «nur» və «zülmət» kəlmə- ləri ilə ifadə edilmişdir. Nur ilə zülmət arasında varlıq fərqi deyil, ancaq dərəcə fərqi vardır». 1 Başqa sözlə, Sührəvərdi təkcə nuru, ideyanı və ya təkcə qaranlığı, materiyanı yox, on- ların hər ikisini varlığın forması kimi götürür. Belə olduqda bütün aralıq dünya nur ilə zülmətin, ideya ilə materiyanın müəyyən qatışığı, sintezi kimi anlaşıla bilər. Hər iki başlanğıcın varlıq kimi qəbul edilməsi məlum idrak metodlarının da hər ikisini qəbul etməyə və onların sintezindən çıxış etməyə imkan verir. Sührəvərdi bir-birilə təzad təşkil edən, qarşı-qarşıya duran iki idrak metodunu fərqləndirir: Zövq və kəşf sahibləri (peyğəmbərlər, sufilər) bəhs və nəzərə etinasızlıq göstərdiyi kimi, bəhs və nəzər sahibləri (alimlər, aristotelçilər) də zövq və kəşf məqamından istifadə etmirlər. 2 Sührəvərdi özünü hər iki tərəfdən fərqləndirərək bunları vəhdətdə götürməyin tərəfdarı olduğunu qeyd edir. Müasir terminologiya ilə desək, həm intuisiya, həm də təhlili qəbul edir və onların vəhdətindən çıxış edir.
Digər türk filosofu Orxan Hançerlioğlu Sührəvərdinin ruh ilə bədən arasındakı əksliyi də aradan götürdüyünü qeyd edir: «Sührəvərdiyə görə, ruh və bədən deyə bir ayrılıq yoxdur. Bunlar eyni şeydir. Bütün cismlər kimi, bədən də tünd bir qaranlıqdır. Bu qaranlıq işığa doğru yüksəldikcə tündlüyü azalar.
3
O.Hançerlioğlunun təhlili panteizmə münasibət baxımın- dan da önəmlidir. «İnsan ruhu ilahi işıqlardan biridir. Doğuşu
1 Hilmi Ziya Ülken. İslam düşüncəsi. İstanbul, 1995, s.234. 2 Yenə orada, səh.235. 3 Orxan Hançerlioğlu. Düşüncə tarixi. İstanbul, 1995, s.160. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|