FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 130 -
Yeni Dövr düşüncəsinin, müasir elmi təfəkkürün əsası bəzi mənbələrə görə Dekartla, digər mənbələrə görə Qalileylə başlayır. Q.Qalileyin ən böyük kəşflərindən biri, cismlərin hərəkəti zamanı ətalətin rolunu müəyyənləşdirmək olmuşdur. Belə ki, Aristotel təlimində təcil anlayışı olmamış, belə hesab edilmişdir ki, cismə təsir edən qüvvə nə qədər böyük olarsa, onun sürəti də o qədər çox olar. Digər tərəfdən guya ağır cismlər, yüngül cismlərə nisbətən daha böyük sürətlə düşməlidir. Yeni Dövrün təbii-elmi və fəlsəfi təlimləri, ətalət (inersiya) və təcil anlayışlarının daxil edilməsi ilə tamamilə fərqli bir müstəviyə keçmişdir. Elm tarixində bu inqilabi yenilik, Q.Qalileyin adı ilə bağlanır. Halbuki, hələ Qalileyə qədər (ondan altı əsr əvvəl) İbn Sina Aristotelin məkan- zaman və hərəkət haqqındakı təsəvvürlərini təkmilləşdirmiş, qüsurları aradan qaldırmış və inersiya (ətalət) prinsipini irəli sürmüşdür. 1 Lakin Qərbin elmi və fəlsəfi fikir tarixində bu məqam hələ də düzgün işıqlandırılmır. Elmdə inqilablar edən, paradiqmaları dəyişən böyük alimlər Qaliley və Nyutonun xidmətləri göstərilərkən onlar Aristotel tərəfindən əsası qoyulmuş düşüncə tərzinin məhz XVII-XVIII əsrlərdə dəyişdiyini iddia edirlər. Məsələn, çağdaş elm fəlsəfəsinin və elm tarixinin böyük nümayəndəsi T.Kun özünün məşhur «Elmi inqilabların strukturu» əsərində yazır ki, elm ancaq Nyutonun dünyaya gəlməsi ərəfəsində aristotelçi və sxolastik izahlardan azad ola bilmişdi və ancaq bu zaman daşın düşməsinin səbəbini onun «təbiəti» ilə izah edən mövqe şübhə altına alınmışdı. 2 Halbuki, bu məsələlər orta əsr İslam şərqində artıq çoxdan izahını tapmışdı. Belə ki, kənar təsir və cazibə qüvvəsi haqqında fikirlər nəyinki Fərabinin, Biruninin, İbn Sinanın elmi əsərlərində, hətta poeziyada da öz əksini tapmışdı. İbn Sina hərəkətin mənbəyinin təkcə cismin öz təbiətində yox, başqa cismlərin təsirində axtarılmasını da zəruri hesab edirdi. 3
Düzdür, poeziyada «cazibə» ideyası eşq metaforası
1
Душанбе, 1980, стр. 33. 2 Т.Кун. Структура научных революций. М., Прогресс, 1975, стр. 137. 3 Абу Али Ибн Сина. Избранные произведения. Том 1, стр. 33. - 131 -
ilə verilir, amma əsas məsələ hərəkətin səbəbinin başqa cismlə münasibətdə axtarılmasıdır. Nizami bu idyeanı o dərəcədə ümu- miləşdirir ki, təkcə və ya göy cismlərinin cazibəsindən yox, elektiriklənmə sayəsində cazibədən də yazır. Məsələn, «Xosrov və Şirin» əsərində oxuyuruq:
Təəssüf ki, Qərbin elm tarixində elektrik cazibəsi haqqında ilk biliklər də XVI əsrdə yaşamış ingilis fiziki Hilbertin adı ilə bağlanır və bunu bizimkilər də təsdiq edir. «Hilbert (Gilbert)… kəhrəba tipli cismlərin sürtünmədən sonra yüngül əşyaları cəzb etməsini aşkara çıxarmış və bu xassəni elektrik xassəsi adlandırmışdır». 2
fikrinə görə, Yeni Dövrün ideya təməlçilərindən biri və hətta birincisidir. R.Dekartın əsərlərinin rusca nəşrinə ön söz yazan V.V.Sokolov onun yaradıcılığını fəlsəfə tarixində ən böyük zirvələrdən biri, misilsiz nailiyyət adlandırır. 3 Lakin Dekart fəlsəfə tarixində belə yüksək bir mövqe tutmaq üçün nə kimi yeni ideyalar irəli sürmüşdür? Onun, fəlsəfənin sonrakı inkişafında oynadığı rol həqiqətən böyükdür. Amma, Yeni Dövr fəlsəfəsinə təkan verən bu ideyalar nə dərəcədə orijinaldır və nə dərəcədə məhz R.Dekarta məxsusdur? Avropada rasionalist fikrin sonrakı inkişaf yoluna həqiqətən də R.Dekartın qaldırdığı məşəl işıq salmışdır. Lakin bu məşəl özü haradan işıq almışdır? Təəssüf ki, bu məşəlin özünün haradan işıq alması problemi hələ indi-indi öyrənilir. Yeni fəlsəfənin banisi sayılsa da, Dekart hələ «ixtisaslaş- mış» filosof olmayıb, ənənəvi olaraq enisiklopedist mütəfəkkirlər sırasında idi. O, riyaziyyatda da, fizikanın bəzi sahələrində və ilk növbədə optika sahəsində də bir sıra kəşflərin müəllifi sayılır.
1 Nizami Gəncəvi. Xosrov və Şirin. B., «Çaşıoğlu», 2004, səh. 37. 2 Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. 6-cı cild. B., 1982, səh. 92. 3 В.В.Соколов. Философия духа и материи Рене Декарта. // Декарт. Сочинения в 2-х томах, том 1, М., «Мысль», 1989, стр.3.
- 132 -
İşığın təbiəti, yayılması və başlıca xassələri ilə bağlı bir sıra tədqiqatlar aparmaqla yanaşı, Dekart Şərq fəlsəfi ənənələrinə, xüsusən İşraqiliyə uyğun olaraq nur-işıq paralellərindən də istifadə edir və əqli prosesləri, maariflənməni nurlanma kontekstində təqdim etməyə çalışır. Bu baxımdan, Dekartın, İbn Sina və Ş.Y.Sührəvərdi ilə müqayisəsi çox maraqlıdır. Lakin öncə daha aydın və çox simvolik olan bir faktdan başlamaq istərdik. Məlum olduğu kimi, Dekart orta məktəb dərsliklərindən bizə Dekart koordinat sisteminin yaradıcısı kimi tanışdır. Amma bu sistemin neçə əsr öncə İbn Sina tərəfindən irəli sürüldüyü çoxlarına məlum deyil. Məlumatı olanları isə görünür, bu barədə susmağa üstünlük verirlər. Fakt isə bundan ibarətdir ki, İbn Sinanın «Metafizika» əsərində «Cism» adlanan substansiyanın vəziyyətinin izahı» adlı kiçik bir paraqraf vardır və burada yazılır: «Cisim elə bir substansiyadır ki, onun uzunluğunu və onunla xaç təşkil edən istiqamətdə ikinci uzunluğunu göstərmək mümkün olsun. (bax: şəkil; – burada İbn Sina bir-birinə perpendikulyar olmaqla kəsişən xətlərin şəklini təqdim edir – S.X.). Kəsişən xətlər arasındakı bucaq düz bucaqdır». 1 Göründüyü kimi, söhbət müstəvi üzərində və ya iki ölçülü koordinat sistemindən gedir. Daha sonra İbn Sina üçüncü ölçünü də daxil edir və bu məqsədlə bir nöqtədə kəsişən üç bir-birinə perpendikulyar xətdən istifadə edir. «Uzunluq, en və dərinlik» adlandırdığı bu üç ölçünün olmasını cisim üçün zəruri şərt hesab edir. 2
Bu iqtibaslardan sonra «koordinat sistemi»nin ilk dəfə kim tərəfindən daxil edildiyi açıq-aydın məlum olur. Lakin Qərb fəlsəfə tarixçiləri təkcə koordinat sisteminin yox, ümumiyyətlə, cismin sürəkliliyinin (yəni məkan ölçülərinə malik olmasının) cisim üçün əsas şərt kimi göstərilməsini də Dekartın adına yazırlar. Guya onaqədərki fəlsəfələrdə ideya ilə, əqllə cisim arasında fərqləndirmənin dəqiq meyarı göstərilmirmiş. Halbuki, İbn Sina və Sührəvərdinin kitablarında bu şərt dəfələrlə qeyd edilmişdir. R.Dekartın Allah ideyasına müraciətləri və onu rasional yolla izah etmək cəhdləri də bir növ təkrar kimi görünür. Məsələn,
1
«Наука», 1980, стр. 107. 2 Yenə orada, səh. 108. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|