FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- SÜHRƏVƏRDİ – DEKART – HUSSERL
- 136 -
danışır, digər tərəfdən də, skeptisizmin və empirisizmin əleyhinə çıxış edir. Halbuki, Avropa ilk növbədə məhz empirizmin və elmi-praktik fəaliyyətin sayəsində müasir Qərb sivilizasiyasının təməlini qoya bilmişdir. Ona görə də bizcə, Yeni Dövrün mahiyyətini F.Bekon R.Dekarta nisbətən daha yaxşı simvolizə edir. Müasir dövrdə E.Husserl böhrandan çıxış yolu tapmaq üçün empirizmə, naturalizmə, texnisizmə, hətta pozitivizmə, bir növ alternativ olan fenomenologiyanı irəli sürərkən, əslində Avropanı böhrandanmı, yoxsa Qərb mahiyyətindənmi xilas etmək istəyir? Yaxud, Avropaya özünün əsl simasını fenomenologiyadan qidalanmış olan başqa bir təlim – ekzistensializmmi qaytaracaqdır? Məgər ekzistensializm Qərbdə yaranmış Şərq hadisəsi deyilmi? Yox, əksinə, bu təlimlər Avropaya və ya Qərbə aid olmayıb, Şərqə qayıdışın və ya Şərqlə sintezin mahiyyətini ifadə edir.
- 137 -
R.Dekart təfəkkürü qeyri-cismani substansiyanın, sürək- liliyi (həcm) isə cismani substansiyanın əsas atributu hesab edir.
1 Lakin düşüncə qabiliyyəti nəfsin ancaq yüksək sə- viyyəsində üzə çıxır və ancaq insanlara xasdır. Qeyri-cismani substansiyanın təfəkkürdən fərqli müxtəlif formaları da vardır. Düzdür, R.Dekart «təfəkkür» anlayışını geniş mənada götürür, lakin bununla belə bu anlayış nəfs aləmini, ruhu bütövlükdə səciyyələndirmək üçün kifayət deyil. Cismani dünyanı, cisim və əşyaları da ancaq yer tutumuna, məkan sürəkliliyinə görə fərqləndirmək yetərli deyil. Gerçəkliyin daha düzgün və hərtərəfli mənzərəsini tə- səvvür etmək üçün onun təfəkkür və cisim kimi qeyri-müəyyən, şərti anlayışlarla bölgüsü yetərli deyil. Bu zaman insanın tutduğu yer və oynadığı rol da aydın təsəvvür oluna bilmir. Bizcə ən optimal model bir tərəfdən mütləq ideyanın, digər tərəfdən mütləq materiyanın anlayışlarını (tərifini) vermək və bu iki qütb arasında yerləşən insan və maddi dünyanın səciyyəsini və münasibətlərini də ancaq bundan sonra ay- dınlaşdırmaq mümkündür. Allahı hər iki qütbü: mütləq ideyanı və mütləq materiyanı özündə ehtiva edən yeganə mütləq varlıq kimi başa düşdükdən sonra tam şəkildə aralanmış mütləq ideyanın və mütləq materiyanın statusunu aydınlaşdırmağa çalışaq. Bəzi
1
- 138 -
tədqiqatçılar mütləq ideyanı Allahla eyniləşdirirlər. Bu zaman materiya kənarda qalmış olur və onun izahı üçün iki variant qalır; ya materiya ideyadan törəmədir, ya da Allahdan asılı olmadan əvvəlcədən mövcud imiş. Bu izahların heç biri dünyanın anlaşılması yolunda səmərəli nəticələrə gətirə bilmir. Birinci yaxınlaşma Platon təlimini xatırladır. Yəni yeganə həqiqi varlıq ideyalar aləmidir. Maddi dünya, buradakı cismlər və hadisələr isə ideya aləminin, ideyaların surəti imiş və deməli, real varlıqdan məhrum imiş. Maddi dünyada cisim və hadisələrin keçici olması şərtiliyi onların real varlığının ümu- miyyətlə inkarına gətirir. Halbuki, insan üçün ideyalar aləminə və Allaha gedən yol əslində maddi dünyadan keçir. Ruhun mütləqləşdirilməsi, bədənin isə bir növ inkar edilməsi gerçək həyatda baş verən hadisələrin mahiyyətini və mexanizmini öyrənmək üçün optimal meto- doloji əsas rolunu oynaya bilmir. İkinci yaxınlaşma isə əslində dualist mövqe olmaqla ma- teriyanı da Allahla eyni statusda qəbul edir. Bu mövqe zər- düştilikdən üzü bəri davam edən işıq və qaranlıq, xeyir və şər, ideya və cism, atəş və torpaq (Empedokl) duallığının ideya və materiya şəklində konseptuallaşmasına da ekvivalent sayıla bilər. İnsan özü bədənə malik olmaqla, aralıq dünyanın bir parçasıdır. Digər cismlər ideya ilə maddiyyatın vəhdətindən ibarət olduğu kimi, daha doğrusu maddədən, mateialdan müəyyən bir ideya əsasında yoğrulub duzəldiyi kimi, insan da bədən ideyasının daşıyıcısıdır. Düzdür, bütün digər cismlərdən fərli olaraq insan həm də başqa bir ideyanın – kainat ideyasının daşıyıcısıdır, yəni mikrokosmdur, həm də bu ideya müəyyən məqamlarda aktivləşə bilən, canlana bilən, yəni şüura çevrilən ideyadır. Başqa sözlə, insan nəfsə, ruha malik olmaqla aralıq dünyadan mütləq ideyaya doğru yaxınlaşmaq, ideyalar aləminə səfərə çıxmaq (özünə dalmaq, iç dünyasına, mənəvi aləmə yönəli olmaq, yüklənmək) imka- nına malik olsa da, bu dünyada olduğu təqdirdə cisim və hadisələrlə eyni tərtibli tərəf kimi də çıxış edə bilir, yəni bu dünyanın qanunlarına da tabe olmaq, onun ahənginə uyğunlaşmaq zorundadır. Dünyanı passiv ideya şəklində özündə saxlayan insan onunla konkret təmas zamanı onu hissə-hissə «öyrənir». Yəni - 139 -
insanın iç dünyası əsasən bu dünya ilə təmas məqamlarından asılı olaraq işıqlanır və açılır. Lakin insan bu dünyadan, xarici dünyadan asılı olmadan da öz daxili kosmos aləminə də səyahət edə bilər və orada gördüklərini qayıdıb bu dünyada tapmaq və ya yaratmaq istər. Yaradıcılıq prosesinin əsasında məhz bu məqam dayanır. İnsan istər digər cismlərin, hadisələrin, istərsə də öz bədəninin daşıdığı ideyanı (özündə) aşkara çıxarmaq istəsə, bu cismlərdə bir yox, çoxlu sayda ideyaların ehtiva olunduğu məlum olacaq. İlk yaxınlaşmada hansı ideya üzə çıxır və üzə çıxmayanlar bizim üçün nədir? Bütün məsələ bundan ibarətdir ki, insan cisimdə, hadisədə aşkarlaya bildiyi əlaməti, xassəni, formanı, strukturu, qanunauyğunluğu, bir sözlə, ideyanı məhz ideya kimi, yerdə qalan, qaranlıq qalan, naməlum qalan nə varsa hamısını məhz materiya kimi, material kimi, qəbul edir. Cisim mürəkkəb quruluşa malik olduğundan onun ehtiva etdiyi ideya iyerarxiyasında aşkarlanan üst qatlar ideya kimi, dumanlı qalan alt qatlar materiya kimi qəbul olunur. Məsələn, «stol» ideyası dedikdə, ancaq onun əsas funksiyasını təmin edən makrostruk- tur, forma nəzərdə tutulur. Onun nədən düzəldildiyi, «materi- alın» strukturu bu struktrun da alt struktur qatları (molekulyar, atomar və s. səviyyələr), dinməz-söyləməz məzmuna, materi- yaya aid edilir. İnsan cismə adi gözlə yox, mikroskopla baxdıqda onun müşahidə etdiyi forma hüceyrə, molekul və s. olacaqdır. Bu halda o, makrostrukturu müşahidə edə bilməyəcəkdir. Bəli, aydınlaşan, işıqlanan tərəf ideya kimi, qaranlıq tərəf materiya kimi qəbul olunur. Eynən İşraqizmdə olduğu kimi. Analoji olaraq beyində, mikrokosmda işıqlanan tərəf şüura (fokusa gətirilən ideya, – intensiallıq), passiv tərəf qeyri- şüuriyə, aşkarlanmayan şüura (beynin qaranlıq sahəsinə) uyğun gəlir. Deməli əsas məsələ insanın diqqətini hansı struktur səviyyəsinə yönəlməsindədir. Cism, hadisə bəlkə də çox şeylərin daşıyıcısıdır. Lakin bizə bəlli olan onun idrak nəzərinə tuş gələn hissəsidir. Qaranlıq qalan hissə müxtəlif filosoflar tərəfindən müxtəlif cür adlandırılmışdır. Əslində bu Kantın «özündə şey» anlayışına da uyğundur. Aristotel də materiya və formanın bir-birinə hansı Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|