FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 133 -
R.Dekart Allahı «ağılın təbii gücü ilə» izah edərək yazır ki, o, ədədidir, qüdrətlidir, bütün həqiqətlərin və ədalətin mənbəyidir, nəhayət, onda sonsuz kamillik cəmlənmişdir. 1 Yaxud: «Allah eyni zamanda, vahid aktın tərkib hissələri kimi – bilir, istəyir və həyata keçirir». 2 Bu deyilənlər açıq-aşkar İslam fəlsəfəsi ilə, hətta kəlamla səsləşir. Həmin mövqeyə peripatetiklərin əsərlərində də tez-tez rast gəlmək mümkündür. Məsələn, Əl-Fərabidə oxuyuruq: «Birinci – qüdrətli, müdrik, bütün əməllərində kamildir». 3 İnsanlar isə tam kamil ola bilməzlər, belə ki, kamillik ancaq Vahidə xasdır. «Harada ki, çoxluq var, orada naqislik var». 4
maları və ara-sıra kontekstə heç dəxli olmadan zehni nurlanma prosesi ilə əlaqədar fikirlər söyləməsi də çox təəccüblü görünür. Fiziki görmə və nurlanmış məkan, «zehin gözü» fərqli hadisələrdir və bunlar arasında münasibət ilk dəfə olaraq Qurani-Kərimdə diqqətə çəkilir: «Kor ilə görən eyni olmaz, zülmətlə nur da eyni deyildir». 5
Bu fikir oxşarlıqlarının səbəbi kimi İbn Sinanın Dekarta böyük təsir göstərdiyi bildirilir. Məsələn, F.Furlani Dekartın o cogito prinsipi ilə İbn Sinanın «buxarlanan insan» konsepsiyası arasında ciddi əlaqə olduğunu iddia edir. 6 Belə ki, insanın öz varlığını bədəninin deyil, nəfsi və ya əqlinin varlığı ilə dərk etməsi haqqında mülahizələr Dekartdan öncə İbn Sinanın və Ş.Y.Sührəvərdinin əsərlərində öz əksini tapmışdır. Dekart və Süh- rəvərdinin müqayisəsini ilk dəfə bu sətirlərin müəllifi aparmış və onların fikirlərində böyük uyğunluqlar aşkar etmişdir. 7 M.M.Şərif 1 Р.Декарт. Сочинения. Том 1, М., 1989, стр. 322-323. 2 Yenə orada, səh. 323. 3 Алъ-Фараби. Естественно-научные трактаты, стр. 286. 4 Yenə orada, səh. 287. 5 Qurani-Kərim. Fatir surəsi, 19-20-ci ayələr//ərəb dilindən tərcümə edənlər: Z.M.Bünyadov, V.M.Məmmədəliyev. Bakı, «Çıraq», 2004, səh. 454. 6 Furlani F. Avicenna e il “cogito ergo sum” di Cartesio. – Islamica, III., 1927, c. 53-72. //Сравнительная философия. М., 2000, стр. 229. 7 Bax: məsələn, S.Xəlilov. İşraqilik və müasir fəlsəfi təlimlər. B., «Azərbaycan Universiteti», 2005, səh. 33-38. - 134 -
isə Dekartı əl-Qəzali ilə müqayisə etmiş və bir sıra uyğunluqlar tapmışdır. Amma Dekartın əl-Qəzalinin əsərlərindən həqiqətən istifadə etməsi haqqında fikir ilk dəfə 1976-cı ildə Əlcəzairdə müsəlman fəlsəfi fikrinə dair 10-cu konfransda səslənmişdir; burada Fransa milli kitabxanasının Dekart fondunda əl-Qəzalinin latın dilinə çevrilmiş kitabı tapılmışdır və burada Dekartın öz dəst- xətti ilə qeydləri olduğu aşkar edilmişdir. 1
qayisəsinə dair amerikalı mütəxəssis L.E.Qudmanın da fikrinə istinad edir. L.E.Qudman yazır ki, İbn Sina Dekarta nisbətən daha ciddi bir metafizikdir, onu ancaq Spinoza, Kant, Hegel və Husserllə müqayisə etmək olar. 2
Çağdaş fəlsəfənin klassiki sayılan R.Rorti Dekartın ən böyük xidmətlərindən birini, əqli (habelə nəfsi) sürəkliliyə malik olan substansiyadan (cisimdən) fərqləndirməsində görür.
3 Lakin İbn Sina və Sührəvərdidə bu cür fərqləndirmənin mükəmməl bir sistemi vardır. Ş.Sührəvərdi təlimində nəfsin quruluşu, arxitektonikası o qədər mükəmməldir ki, Yeni Dövr Qərb fəlsəfəsinin ilk klassiklərinin ona ancaq müəyyən qədər yaxınlaşmalarından söhbət gedə bilər. Məsələn, o, yazır: «Nəfs bədənin puçluğu ilə puç olmur; çünki o yer tutuma (məkanca sürəklilik – S.X.) malik deyil». 4 Bu fikri izah etmək üçün Ş.Sührəvərdi maraqlı misal çəkir. Fil və milçəyin fikri obrazlarında ölçü müəyyənliyi yoxdur. Halbuki, gerçəklikdə onlar ölçülərinə, həcmlərinə görə fərqlidirlər. Onlar nəfsdə yer turmurlar və deməli, nəfs ölçüsüzdür. 5 Başqa yerdə: «Nəfsi cisim meydana gətirmir. Belə ki, şey özündən şərəfli olanı yarada bilməz». 6 Bu məsələdə Ş.Sührəvərdinin mövqeyi Aristoteldən əsaslı surətdə fərqlənir.
1 Е.А.Фролова. Декарт и некоторые аспекты концепций человека в средневековой арабской философии. – Сравнительная философия. М., «Восточная литература», 2000, стр. 231. 2 Goodman L.E. Avicenna. L.–N.Y., 1992, стр. 14. 3 Р.Рорти. Философия и зеркало природы. Новосибирск, 1997, стр. 32. 4 Ş.Sührəvərdi. Göstərilən əsər, səh. 226. 5 Yenə orada, səh. 217. 6 Yenə orada, səh. 223. - 135 -
Aristotelə görə, nəfsin bütün halları bədənlə əlaqədardır. 1 Lakin
Sührəvərdi nəfsin bədəndən asılı olmadan işıqlanmasını ön plana çəkir. Nəfs bədəni həm dərk edir, həm də idarə edir. Aristotel sual qoyur ki, bölünən bölünməzi necə dərk edə bilər, yaxud bölünməz böləni necə dərk edə bilər? Göründüyü kimi, Aristotel nəfs və bədənin mahiyyət və dərəcə fərqini nəzərə almır, Sührəvərdidə isə iyerarxiya var. Nəfs bədəndən yüksəkdir. Ona görə də, bölünən bölünməzi dərk edə bilməsə də, bölünməz bölünəni dərk edə bilər. Başqa sözlə, nəfs (ilk növbədə düşüncəli nəfs bədəni və istənilən cismani varlığı dərk etmək iqtidarındadır.) Beləliklə, Sührəvərdi qnoseologiya məsələlərində Aristotel- dən irəli getmiş və ardıcıl rasionalizmin nümayəndəsi kimi çıxış etmişdir. Biz bu sahədə Dekartın rolunu inkar etmirik. Dekart doğurdan da, müasir Avropanın ideya əsasını qoyanlardan biridir. Lakin, ona görə yox ki, o, rasionalist təlimin banisidir; ona görə ki, o, bir növ renesans alimi kimi çıxış edərək, bir tərəfdən qədim yunanların, digər tərəfdən də orta əsr Şərq (İslam) filosoflarının rasionalist ideyalarını Yeni Dövrün əsas uğuru sayılmalı olan təcrübi elmlərlə birləşdirir və bu elmi prosesin fəlsəfi səviyyədə özünüdərkinə təşəbbüs göstərir. R.Dekart və F.Bekonun əsas xidmətləri daha çox indiki dövrdə «elm fəlsəfəsi» adlandırdığımız sahənin təməlini qoymaların- dadır. Nəzərə alınmalıdır ki, Yeni Dövr Qərb sivilizasiyası hər hansı bir fəlsəfi təlimdən öncə məhz elmlə və elmin praktik tətbiqi ilə səciyyələnir. Dekart özü yazır ki, yaxşı ağıl hələ azdır, əsas məsələ onu yaxşı tətbiq etməkdədir. 2
Bəli, məhz elm və onun tətbiqi Qərbin rəmzi sayıla bilər. Lakin, nə kimi bir elm? Abstrakt riyazi-fəlsəfi sistemə çev- rilməyə çalışan elmlər elmi, dünya elmi deduktiv, aksiomatik bir elm, yoxsa daha çox dərəcədə təcrübədən qidalanıb təcrübəyə, praktikaya, texnikaya xidmət edən bir elm? Məgər müasir Avropanın təməlində Husserlin bu qədər sevmədiyi texnisizm dayanmırmı? Husserl bir tərəfdən Avropa ruhundan
1 Аристотель. Сочинения в 4-х томах. Т. 1, М., «Мысль», 1976, стр. 382. 2 Р.Декарт. Сочинения в двух томах. т. 1. М., «Мысль», 1989, стр.251. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|