FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 159 -
ideyasını da tənqid etmiş, bütün yaradıcılığı boyu kitabla qılıncın, həqiqətlə gücün vəhdəti ideyasını bədii şəkildə tə- rənnüm etmişdir. Ən başlıcası isə budur ki, H.Cavid yaradıcı- lığında bu ideya orta əsrlər üçün səciyyəvi olan fərdi bilik və əməlin vəhdəti ideyasından fərqli olaraq bir şəxs miqyasından kənara çıxır, ictimai qrup, xalq, ölkə miqyasında irəli sürülür. Elə hadisələr vardır ki, onlar yalnız böyük miqyas şə- raitində həyata keçir. Sənət əsərləri çox vaxt fərdi yaradıcılığın məhsulu olduğu halda, elm ümumcəmiyyət hadisəsidir. Elmdən praktikada istifadə edilməsi də ancaq böyük ictimai miqyaslarda həyata keçirilə bilər. Sənətkarla onun əsərinin “istehlakı” – mənimsənilməsi arasındakı sosial məsafə nisbətən qısadır, yəni istedadın özünü büruzə verməsi üçün ictimai mütəşəkkil fəaliyyətə ehtiyac olmaya da bilər. Ona görə də sənət adamının sərbəstlik dərəcəsi nisbətən yüksəkdir. Elm, texnika və təhsil sahələrində isə bu məsafə böyük olduğundan, burada ciddi sosial-mənəvi problemlər ortaya çıxır. Bu gün elmi-texniki tərəqqi sahəsindəki nailiyyətləri ilə bütün dünyanı heyrətləndirən Yaponiya Şərq və Qərb düşüncə tərzinin üzvi surətdə birləşdirir və əsrlər boyu formalaşmış əxlaq-məişət ənənələrini istehsalatda uğurla tətbiq edir. Dövlətin iqtisadi siyasəti ilə xalqın ənənəvi təfəkkür tərzi arasındakı zidiyyət minimuma endirilmişdir. Yaponiya modeli digər Şərq ölkələri üçün də nümunədir. Elm qlobal hadisədir. Hər yerdə, hamı üçün vahid bir elm var. İstehsal müəssisələri isə konkretdir, özünəməxsus xüsusi şəraitə malikdir. Burada sosial mühit də, mənəvi iqlim də özünəməxsus ola bilər. Deməli, elmin praktik tətbiqi hadisəsi hansı pillədə isə yenidən cəmiyyət miqyasından fərdi miqyasa enir, fərdin düşüncə tərzi, biliyi, fiziki imkanları, əməli iş qabiliyyəti ilə səciyyələnir. Elmin dünyagörüşü ilə, hakim fəlsəfi fikirlə əlaqəsi də özünü həm fərdi, həm də ictimai miqyasda göstərmiş olur. Orta əsrlərdə rasionalizm və fərdi-mənəvi aləmin kamil- liyi uğrunda mübarizə elmi axtarışları və texnoloji prosesləri arxa plana keçirirdisə, Yeni Dövrün düşüncə tərzində və fəlsəfi təfəkküründə praqmatizm və pozitivizmin üstünlük təşkil - 160 -
etməsi elmin prioritetliyinə təminat yaradırdı. Bu dəyişiklik ancaq paradiqmaların əvəzlənməsi sayəsində mümkün olmuşdu. Təəssüf ki, Qərbdə paradiqmanın dəyişməsi bir çox Şərq ölkələrinə hələ də təsir etməmişdir. Belə ölkələr üçün orta əsrlər epoxası hələ bitməmişdir.
- 161 -
ORTA ƏSRLƏR FƏLSƏFƏSİNDƏ EŞQ PROBLEMİ Eşq probleminə Şərqdə və Qərbdə fərqli münasibətlər fəlsəfi fikirdə də öz əksini tapmışdır. Platon yazır: «Doğru məhəbbətə sadə və gözəl olanı, həm də düşüncəli və ahəngdar surətdə sevmək xasdır». 1 Əl-Qəzali yazır: «Məhəbbət ancaq idrakın nəticəsi ola bilər; belə ki, insan yalnız bildiyi şeyi sevir. Ona görə də, məsələn, daş sevə bilməz. Məhəbbət ancaq dərk edən canlının xassəsidir». 2 Əlbəttə, mübahisə etmək və göstərmək olar ki, insanı insan edən təkcə idrak qabiliyyəti deyil. İdrak qabiliyyəti müxtəlif dərəcələrdə hər bir insana xasdır. Şəhvani hiss və övlada münasibət səviyyəsində instinktiv sevgi də hər bir insana, hətta heyvanlara da xas olan bir cəhətdir. Amma böyük məhəbbət ali hiss olaraq nəinki idrakdan hasil olmur, əksinə, onun fövqündə durur, insanın «ağlını əlindən alır», onu ilhamlandırır və ya yaxşı mənada dəli-divanə edir. Eşq səviyyəsində idrak isə bütün insanlara aid olan hissi və məntiqi idrakdan yüksəkdə durur – idrakın ali məqamına
1
1994, стр. 169. 2 Анатомия мудрости. 106 философов. Жизнь, судьба, учение. Том 2. стр. 51. - 162 -
aparır. Bu pillə daha çox dərəcədə idrakın sezgi və vəhy məqamlarına uyğundur. «İnsan yalnız bildiyi şeyi sevir», – fikrinə gəlincə, ancaq bununla razılaşmaq olar ki, insan heç bilmədiyi şeyi həqiqətən də sevə bilməz. Amma tam bildiyi şeyi də sevməz. Belə ki, sevgi daha çox qeyri-müəyyənliklə, müəmma ilə, sirr və sehrlə əlaqədar olub, əslində bir möcüzə axtarışıdır. Təsadüfi deyildir ki, insan ağlı ilə yox, qəlbi ilə sevir, – deyirlər. Hər şey məhz qəlbi, könülü necə başa düşməkdən asılıdır. İdrak fəlsəfəsinin zirvəsində dayanan Əl- Qəzali eşq fəlsəfəsinin olsa-olsa hələ təməlini hazırlayırdı. Onun dövründə Füzulinin eşq konsepsiyası hələ yaranmamışdı. Füzuli anlamında eşq insanı məcazi mənada «dəli- divanə», müstəqim mənada «əhli-kəmal» edir:
Məhəbbətin idrakla, əqllə əlaqə məqamları, məhz Füzuli eşqi ilə tanışlığındandır ki, Asif Əfəndiyevin (Asif Atanın) fəlsəfəsində daha inandırıcı şərh olunur. Hisslə, ehtirasla bağlı olan məhəbbətdən fərqli olaraq, Asif Əfəndiyev «müdrik məhəbbət» məqamının da izahını verir və ali məhəbbəti müdrikliyin strukturuna daxil edir: «Müdriklik – …ülviyyəti, məhəbbəti, gözəlliyi, əsilliyi müqəddəslik səviyyəsinə qaldırmaqdır». 2 Yaxud: «Məhəbbət – müdriklik timsalıdır. Məhəbbət əhli olmaq – kamal əhli olmaq deməkdir». 3
Ş.Sührəvərdi də kamilliyi eşq və şövqlə əlaqələndirir. Onun fikrinə görə nadan adamın aldığı həzz kamal əhlinin həzzi ilə müqayisəyə gəlməz: «Kamal sahibi olmayan qafil həzz ala bilməz. Hər bir həzzin qədəri kamillik dərəcəsindən asılıdır». 4
sinə baxaq. İnsan nəyi isə yaxşı, nəyi isə pis hesab edir. Nə isə
1 Füzuli. Əsərləri iki cilddə, I cild, səh. 215. 2 Asif Əfəndiyev. İnam və şübhə. B., «Yazıçı»,1988. səh. 115. 3 Yenə orada, səh. 112. 4
University Press. Provo, Utah, 1999, p. 98. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|