FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 166 -
məcbur edən qüvvəni məhz eşq kimi təqdim edir. Əslində klassik fəlsəfədə bu qüvvə nəfsin və ya əqlin xislətidir. Məsələn, Fərabi göy cismlərinin intellektindən 1 , Ş.Sührəvərdi isə göyün nəfsindən 2 bəhs edir. Kainatda hərəkətin mənbəyi də dünya əqli və ya göy nəfsinin iradəsidir. 3 Poetik düşüncə isə, belə yüksək missiyanı ancaq eşqə etibar edir. Nizami həm də təkcə göy cismlərinin yox, irili- xırdalı bütün təbiət hadisələrinin hərəkətverici qüvvəsini eşqdə görür. Ən obrazlı deyimlərdən birini misal gətirək:
Onsuz nə gül gülər, nə bulud ağlar. 4 İbn Sina məhəbbətə maddi və mənəvi varlığın iyerar- xiyasında əlaqələndirici məqam kimi baxmışdır. Aşağı mərtə- bədəki varlıq daha yüksək mərtəbədəki varlığın nuru ilə işıqlandığı üçün parıltısı və gözəlliyi artır. 5
Sən demə, ilkin materiya, forma və əlamətlər də mə- həbbət qanunlarına tabe imiş. İbn Sinaya görə, ilkin materiya fitri məhəbbətə malikdir. «İlkin materiya öz çirkinliyini gizlətməyə çalışan eybəcər qadın kimidir; hər dəfə onun niqabı açılanda o, öz çatışmazlıqlarını əli ilə örtür». 6 materiyanın həmişə «paltarda», forma ilə birlikdə təzahür etdiyi, xalis şəkildə («özündə şey») isə insan üçün dərkolunmaz olduğu nəzərə çarpdırılır. Məhəbbətin mənəvi kamilliyin təməli olması həm də şərtidir. Yəni, ancaq sevərək gözəlləşmək mümkündür. Övlad, valideyn sevgisi, millət, vətən sevgisi, təbiətə, kainata, bəşəriyyətə – insanlığa bağlılıq, özünü dərk etməyin, dünyanı
1 Аль-Фараби. Естественно-научные трактаты. Алма-Ата. 1987, стр. 287. 2 Ş.Sührəvərdi. İşıq heykəlləri. – Şərq fəlsəfəsi. B., 1999, səh. 224. 3 Yenə orada. 4 Nizami Gəncəvi. Xosrov və Şirin, səh. 37. 5 С.Б.Серебряков. Трактат Ибн Сины (Авиценны) о любви. Тбилиси, 1976, стр. 32. 6 Ибн Сина.Трактат о любви.// С.Б.Серебряков. Эюстярилян ясяр, сящ. 51. - 167 -
dərk etməyin, Allahı dərk etməyin mənəvi yüksəliş yolları – ilahi eşq! İnsan ancaq dünyanın harmoniyasını, insan qəlbinin möhtəşəm zənginliyini, əqlin fitrətini, ilahi qüdrətin ecaz- karlığını duymaqla gözəlləşir. Əql, bilik insanı daha nəcib edir. İncə strukturlar ona aşkarlandıqca, o özü də incələşir, zərifləşir. Bu mənəvi zəriflik sifətdə də təzahür edir. Şərqdə məhəbbətin böyük anlamı əsrlər keçdikcə, təəssüf ki, tarixdə qalmışdır. Əqli və dini tərbiyəyə xidmət edən ilahi eşq ideyası getdikcə solmuş, cırlaşmış və onun yerini fərdi məhəbbət tutmuşdur. Əlbəttə, bir oğlanın bir qıza olan məhəbbəti nə qədər ülvi, təmiz və böyük olsa, bir o qədər yaxşıdır. Bu həm də gələcək ailənin sağlam təməli deməkdir. Lakin ifrata varanda hər şey öz əksliyinə çevrilir. İnsanın öz həyatında və dünyada ən böyük arzu və idealını, ən ülvi hisslərini başqa bir şəxsdə tapması, onu həyatının mənasına çevirməsi poetik baxımdan nə qədər gözəl görünsə də, sağlam şüur və ictimai reallıq müstəvisində bir absurddur. Şərq isə məhəbbət məsələsində bu ifratı, bu absurdu ucalıq və ali məqam hesab edir. Şərq fəlsəfi düşüncəsinin çağdaş təmsilçisi olan Asif Əfəndiyev yazır: «Məcnun üçün dünya və Leyli birdir. Məcnunluqda məhəbbət insan iradəsinə bütünlükdə hakim olur. Bu hökmün əzəməti qarşısında hər şey aşiqə sönük görünür» 1 . Göründüyü kimi, rasional düşüncənin ifrat və absurd saydığını emonsional düşüncə etalon hesab edir. Lakin bu məhəbbətin, bu zirvənin həqiqi mahiyyəti açıldıqca sağlam şüur çətin suallar qarşısında qalır. Asif Əfəndiyev daha sonra yazır: «Başqaları üçün məhəbbət həyatın bəzəyidirsə, Məcnun üçün həyatın özüdür. Məcnun üçün dünyada məhəbbətdən qeyri heç nə yoxdur» 2
Poemanın əsas ideyası, müəllif mövqeyi gözəl açılır. Həqiqətən də Məcnunluq eşqin zirvəsidir. Lakin, digər tərəfdən, həyatda cəfasını çəkməli olduğun, canını fəda etməli olduğun o qədər böyük ideallar var ki! Həyatın bütün mənasının tək bir nəfərə olan eşqlə məhdudlaşması eşqin böyüklüyünə görə yox,
1 Asif Əfəndiyev. İnam və şübhə, səh. 6. 2 Yenə orada. - 168 -
ünvanın kiçikliyinə görə absurddur. Sonsuz hissin sonlu varlığa yönəldilməsi sözün müstəqim mənasında məcnunluqdur. «Məcnunluq» konsepsiyasına qarşı deyilənlərin heç də böyük miqyasda Füzuli fəlsəfəsinə qarşı olmadığını, şairin özü- nü bir obrazla eyniləşdirməyin, onu Məcnun səviyyəsində qəbul etməyin qüsurlu olduğunu, bu məsələdə Füzulinin də bizi dəstəklədiyini göstərmək üçün onun «Səhhət və mərəz», «Mətləül-etiqad» əsərlərinə nəzər salmaq kifayətdir. «Səhhət və mərəz» əsərində ruhun əsl mənzilini Məşuqluq və Aşiqlik məqamlarında və ya Əql məqamında deyil, onlardan daha yüksək olan Mərifət məqamında tapması heç də təsadüfi deyil. Bu məqamda «nə Əql gözünün ona baxmaq imkanı, nə də təbiət və duyğuların ona bir yolu, nə hüsnün ona bir nazı, nə də onun Eşqə bir ehtiyacı qalır». 1
Eşq ancaq əzəli-əbədi və sonsuz olan böyük yaradana ünvanlananda onun həddi-hüdudu olmaya bilər. Düzdür, Hegel də məhəbbəti insanın özünü başqasında tapması kimi izah edir. Lakin insan özünü sevdiyi şəxsdə tapa bilər, amma itirə bilməz. Özünü itirmək, öz iradəsini bütövlükdə başqa iradəyə təslim etmək, səcdə qılmaq, pərəstiş etmək, – bunlar hamısı ilahi eşqin əlamətləridir. Yunus İmrə deyir:
İlahi eşqlə fərdi eşqin bəzən fərqləndirilməməsi, birinə aid olanın başqasına da aid edilməsi eşqi həddindən artıq mü- cərrədləşdirir ki, bu da Şərq poeziyasının daha çox rəmzlər üzə- rində qurulmasından irəli gəlir. İlahi eşqin əlamətləri fərdi məhəbbətdə də qismən təzahür edə bilər. Amma mütləqləşdirilə bilməz. Maraqlıdır ki, Şərq
1
1985, səh. 84-85. 2 Yunus İmrə. Güldəstə. B., «Yazıçı», 1992, səh. 35. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|