FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 169 -
poeziyasında kişilər qadına məhəbbətlərini ifadə edərkən bu əlamətləri mütləqləşdirdikləri halda, əməli həyatda daha çox dərəcədə bunu qadınlardan gözləyirlər. «Kişinin sözü qanundur». Qadının nəyinki sərbəst seçimi yoxdur, onun kişi sözünü müzakirə etməsi də Şərq sevgisinin etalonuna sığmır. Halbuki, məhəbbət qarşılıqlı olduğu kimi, iradələrin məhdudlaşdırılması və bir-birinə tabe edilməsi də qarşılıqlı ol- malıdır. Yəni könüllər bir-birinə təslim edilməlidir. Könlünü təslim etmiş adam daha başqasını sevə bilməz. O daha öz ixtiyarında deyil. Qısqanclıq hissi də bu kontekstdə ortaya çıxır. Çünki cismini naməhrəmə təslim etməmək asandır; öz sevgilisini qısqananlar bunu heç ağlına da gətirmirlər. Amma Şərq anlamında bakirəliyin pozulması heç də yalnız şəhvani əlaqəni nəzərdə tutmur. Həqiqi aşiq sevgilisinin sifətində hətta yad nəzərin də izini duyur. Başqasına sadəcə bir simpatiya, nəvazişli rəftar da bu cür mütləqləşdirilmiş sevgiyə xəyanət kimi dəyərləndirilə bilər. Hər şey sevginin dərəcəsi ilə inamın, etibarın dərəcəsi arasındakı nisbətdən asılıdır. Bir də insanın səmimilik, sadəlövhlük dərəcəsi ilə ətraf ictimai mühitin riyakarlıq dərəcəsi arasında nisbət nəzərə alınmalıdır. Çünki niyyətcə təmiz olan bir rəftar qarşıdakı tərəfindən (və eləcə də mühit tərəfindən) başqa cür qəbul oluna və yozula bilər. Mənim qəlbim təmizdir, kim nə düşünürsə düşünsün, – mövqeyi sevgilinin qəlbinə xal sala bilər. L.Tolstoyun «Hərb və sülh» romanında Nataşanın sə- mimiyyətinə, saf məhəbbətinə heç kim şübhə etmir. Amma onun hissləri ilahi eşq səviyyəsinə qalxa bilmir və bu hisslər, bir tərəfdən mühitin, digər tərəfdən də gənclik ehtirasının həmlələrinə dözmür. Hələ yetkinləşə bilməmiş, kamillik zirvə- sinə qalxmamış bir məhəbbət Kuragin kimi eşq dəllallarının məharəti qarşısında aciz qalır. Dezdemonanın sədaqətinə şübhə də təkcə Otello sev- gisinin məhdudluğundan ∗ yaranmır. Otellonu şübhələnməyə vadar edən naqis mənəvi mühit və riyakar insanlar olmasa idi,
∗ İrqi və dini fərqlər ucbatından məhəbbət ilahi eşq səviyyəsinə yüksələ bilmir. «Özgəlik» sindromu vəhdətə mane olmaqla şübhələrə yer saxlayır.
- 170 -
təbii qısqanclıq şübhə dərəcəsinə qalxmazdı. Lakin Otello sevgilisinə şübhə ilə yanaşa bildiyi halda, mühitə sadəlövh bir inam bəsləyirdi. O, yaqoların xoş rəftarına, mədəni görkəminə aldanmamaq və mühitin xislətini də nəzərə almaq üçün zəruri olan sosial idrak səviyyəsindən məhrum idi. Ona görə də otelloların saf məhəbbəti naqis mühitin qurbanı olmağa məhkum idi. Naqis ictimai mühit məhəbbətin qanadlarını qırmağa, yerə endirməyə və öz çirkabına bulaşdırmağa çalışır. Lakin iki könlün bir könüldə birləşməsi real ictimai zəmində mütləq mənada mümkün olmasa da, müxtəlif nisbətlərdə həyata keçir. Könüllərin ittifaqı hələ fərdi varlıqların inkarı deyil, sadəcə bundan sonra hər aşiq təklikdə yox, birlikdə özünü dünyaya qarşı qoyur və dünyanı duymağa, özündə ehtiva etməyə, mənimsəməyə çalışır. Həyatın bütün mənası, sevinci məhz dünya ilə təmasda ortaya çıxır. Sevən qəlbin nəzərində dünya daha gözəl, daha işıqlı görünür. Elə bil ki, bütün dünya onun sevincinə şərik olur. Başqalarına münasibət də dəyişir; kinin- nifrətin yerini şəfqət və mərhəmət tutur. Sevgililər maddi dünyaya da, mahiyyət dünyasına da, xəyal dünyasına da sanki birlikdə səyahətə çıxırlar. Sevincləri də, kədərləri də bir olur. Daha doğrusu, birinin hissləri o birisindən qaynaqlanır. Sənə hər şey ona xoş göründüyü üçün xoş olur. Ən başlıcası isə səcdəgahları eyni olur, eyni ilahi qüdrətə pərəstiş edir və özlərini bu ilahi varlıqda birlikdə itirirlər. Müxtəlif dinlərə mənsub olub «fərqli tanrılara» sitayiş edən şəxslər bir-birini sevə bilər, amma bu eşq – ilahi eşq səviy- yəsinə yüksələ bilməz. Sevgi burada ancaq ehtiras səviyyəsində üzə çıxa bilər. Onun ilahi səviyyəyə qalxması üçün dinlərin və tanrıların da birləşməsi lazımdır. Tanrı zatən vahiddir. Sadəcə insanların bu vəhdəti anlaması tələb olunur ki, buna da ya böyük əql, ya da böyük eşq yardımçı olur. Təsadüfi deyildir ki, Şeyx Sənan da aşiq olduqdan sonra «birsə həqq, cümlə din də bir»
1 , – deyirdi. Onun dinlərin vəhdətindən keçən sevgisi məhz
1
səh. 414. - 171 -
ilahi eşqin fərdi təzahürü və ya fərdi eşqin müqəddəslik zirvəsinə yüksəlişi idi. Fərdi məhəbbətin ilahi məhəbbətə qovuşması iki dam- lanın əvvəlcə bir damlada birləşməsi və dəryaya birlikdə qatıl- ması kimidir. Burada dərya ancaq ilahi eşqə mütabiq ola bilər. Bəs damlalar? Cismani vüsal sayəsində dünyaya gələn övlad valideyn- lərin (nəsillərin) hansı isə cəhətlərinin genetik vəhdətidir. Bəs Şərq poeziyasının vəsf etdiyi ilahi eşq, ülvi məhəbbət necə bir vəhdəti ifadə edir? Könüllərin birləşməsi, ruhani vəhdət zamanı itirilən nədir, qalan nə? Pak eşq sevənləri gözəlləşdirir, – deyirlər. Niyə? Ruhani eşqi təmin edən ancaq yüksək hisslər, nəcib duyğular olduğundan sevənlər mənən durulur, kristallaşır. Ruhun ruha qovuşması daxili mənəvi yüksəliş gətirir. Lakin bu ali məqam, ruhani vüsal hər sevənə qismət olmur. Asif Əfəndiyevin belə bir rübaisi var:
Bəli, ruhun ruhla vüsalı indiki zəmanədə çətin hadisədir. Amma evlilik dövründə geniş mənada Mənlərin; xarakterlərin, dünyagörüşlərinin, zövqlərin, vərdişlərin, daxili meyarların bir araya gəlməsi qaçılmazdır. Bu zaman müəyyən məqamlarda uyğunluq olduğu kimi, fərq də ola bilər. Belə olan halda bu birləşmə nə vaxt daha dayanıqlı olar? İki eyni cür olanmı, yoxsa tam fərqli olanlarmı birləşəndə bütöv sistem əmələ gətirə bilər? Burada biz məhəbbətin eyniyyət, yoxsa fərq üzərində qurulması sualı ilə qarşılaşırıq. Yəni kimlərin birliyi daha optimaldır; bir-birinə bənzəyənlərin, eyni cür düşünən, eyni cür yaşayanlarınmı, yoxsa fərqli görünən, fərqli düşünən və fərqli səmtə üz tutanlarınmı? İ.A.Krılovun durna balığı, xərçəng və qu quşu haqqında təmsili yada düşür. Hərə müxtəlif səmtə çəksə, hərəkət, inkişaf alınarmı? Ailədə hamı çəkici bir yerə döyməli
Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|