FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 124 -
tanrıdan olduğu kimi, batışı da tanryadır. Kimiləri insan ruhunun cisim olmadığını anlayınca, bu ruhun tanrı ola biləcəyini sanmaqla səhv edirlər. Halbuki tanrı birdir. Kimlərsə bu ruhun tanrının bir parçası olduğu sanır. Bu da səhvdir…». 1
İşıq ilə işıqlanan təbiət arasında eyniyyət qoymaq panteizmə mütabiqlik olardı. Lakin Sührəvərdi heç vaxt belə bir bərabərlik qoymur. Tanrı aləmi nurlandırarkən onun nuru bölünmür, əksilmir. «Bir fitil bir atəşdən tutuşur. Amma o fitili tutuşdurmaqla atəşdən heç bir əksilməz». 2 Sührəvərdi elə bil ki, neçə əsrdən sonra onu panteizmi ilə «tərifləyəcəklərini» nəzərə alaraq irəlicədən belə versiyaları təkzib edir. Habelə, «ənəlhəqq» iddiasının səhv yozumunu da təkzib edir. «Adamlardan bir qrup onun qeyri-cismaniliyini anladıqda onun Yaradıcı – təala olduğunu güman etmiş, çox yanılmışdır. Allah vahiddir». 3 O, burada müxtəlif insanların nəfslərinin eyniləşdirilməsinin nə kimi bir absurda gətirdiyini izah edir. Habelə, insanın fərdiliyini vurğulamaqla yanaşı, söhbəti tam və hissənin nisbətinə keçirməyin əleyhinə olduğunu bəyan edir. «Bir qrup isə güman etmişdir ki, o, (ilahidən) bir hissədir. Bu, həqiqətdən kənardır. (Allahın) cisim olmadığı sübut edildikdə, o, hissələrə necə bölünüb qisimlərə ayrılar?»… «Cisim olmayan hissələrə bölünməz.». 4
Bu dövrün böyük müsəlman filosoflarının çoxu nəinki tə- biət, hətta nəfs və əql haqqında deyilənlərin Allah ideyası ilə qarışıq salınmasına həssas münasibət göstərirdilər. Məsələn, aristotelçi böyük İbn Sina öz fəlsəfəsində müsəlmanlığını da unutmur və Allahın dərkində panteist mövqedən yüksəkdə dayanırdı: «Elələri də vardır ki, nəfsi Allah hesab edirlər, – kafirlərin dediklərindən yüksəkdə dayan, – guya o müəyyən bir tərzdə hər şeydə iştirak edir: bir halda təbiət, digər halda – zəka və üçüncü halda – nəfs. Lakin o bunların birləşdirilməsindən yüksəkdə dayanır». Əlbəttə? sufizmdə çox müxtəlif istiqamətlər var ki, onla-
1 Yenə orada. 2 Yenə orada. 3 Ş.Sührəvərdi. İşıq heykəlləri. – «Şərq fəlsəfəsi», səh.218. 4 Yenə orada, səh.219. - 125 -
rın bəziləri panteizmlə səsləşir və uyğun gəlir. Lakin bu mü- nasibəti Şeyx əl-İşraqa aid etmək olmaz. Bizcə, Sührəvərdi təliminin panteizmlə əlaqələndirilməsi onu nəinki yüksəltmir, xeyli dərəcədə təhrif etməklə elmi dəyərini aşağı salır. Sührəvərdi panteizm ideyalarından xeyli yüksəyə qalxmış və öz təlimində Spinozadan irəli getmişdir. İşıq saçan bu gənc ulduzun şölələri Spinoza dövrünü keçərək, Kantı da keçərək ən müasir fəlsəfi cərəyanların indi-indi irəli sürdüyü mürəkkəb qnoseoloji məqamlara aydınlıq gətirir. Ş.Sührəvərdi Z.Freyddən səkkiz əsr əvvəl yazırdı: «Bü- tün hərəkətverici və dərkedici qüvvələrin daşıyıcısı heyvani ruhdur». 1 Və M.Haydegerdən, E.Husserldən çox-çox əvvəl indi müasir fenomenologiyanın təməli sayılan prinsipləri irəli sürürdü.. Sührəvərdinin fəlsəfi təlimində idrak məsələləri o vaxta qədər mövcud olan platonçu, neoplatonçu və aristotelçi ba- xışlardan fərqli, özünəməxsus bir şəkildə həll edilmişdir. Burada işıq və qaranlıq epitetləri ilk baxışda ideyalar aləmi və cismlər aləminə uyğun gəlsə də, insan şüurunun («düşüncəli nəfs») timsalında bu iki aləmin vəhdətindən söhbət gedir. Yəni, Platon təlimində olduğu kimi, həqiqət ideyanın dərkində, yəni sadəcə işığa qovuşmaqda görülmür. Əslində söhbət cismani olanın işıqlanmasından və insan üçün aydınlaşmasından gedir. Və ancaq işıqlanma (ozarenie) məqamında, kəşf məqamında cismin, hadisənin həqiqi mahiyyəti üzə çıxır və qarşıda duran vəzifə bu mahiyyətin duyğu üzvlərimiz vasitəsilə verilən biliklərdən təmizlənməsi, xalis şəkildə dərk olunmasıdır. İnsan nəfsinin müxtəlif məqamları, onun iyerarxik quruluşunun müxtəlif səviyyələri nurun (işığın) müxtəlif də- rəcələri ilə əlaqəli şəkildə nəzərdən keçirilir. Müxtəlif mə- qamlarda hadisə insan üçün müxtəlif dərəcələrdə işıqlanır. İnsan müxtəlif (psixik) məqamlarda hadisə haqqında müxtəlif biliklər əldə edir. Təbii ki, bunlar hadisə haqqında yaranan xəyalın (təsəvvürün) müxtəlif qatlarıdır. Həqiqət isə bu müxtəlif qatlardakı biliklərin, müxtəlif parlaqlıqda olan təsəvvürlərin toplusunda ortaya çıxmır. Həqiqət ən parlaq
1
- 126 -
qatda, nur-əl-ənvərin işığında ortaya çıxır. Sührəvərdinin yazdığına görə, «xarici dərkedicilərdən (beş duyğu: toxunma, dadbilmə, iybilmə, eşitmə, görmə) sayə- sində daxili dərkedicilər görünən surətləri təxəyyül yolu ilə deyil, əyani şəkildə müşahidə edir». 1 Yəni, Sührəvərdi nurun (ideyaların) deyil, məhz cismlərin, maddi aləmin dərkindən söhbət açır. Lakin bu dərk zamanı «cismin daxili cəhəti deyil, yalnız səthi duyulur». 2
«Sən bir şeyi yalnız onun səndəki surətinin hasil olması ilə dərk edirsən. Dərk etdiyin həmin şeyin ona mütabiqliyi lazım gəlir, əks halda onu olduğu kimi dərk etməzdin»… 3
«Onların səndəki surəti ölçülü deyildir… o, sənin düşüncəli nəfsindir… o, hissələrə ayrılmayan təkdir, … təsəvvürlər onu əsla bölə bilməz». 4
Hissi idrak zamanı cismin obrazı, xəyalı yaranır. Lakin bu xəyalın yaradıcısı cisimdirmi? Sührəvərdiyə görə, «şey özündən şərəfli olanı vücuda gətirə bilməz». Burada səbəb rolunu həm cism, həm də işıq oynayır. Yəni, əslində idrakın obyekti onun əsasında duran varlığın müəyyənləşdirilməsi önəmli olmur. Önəmli olan odur ki, insanın şüurunda işıq- lanma sayəsində kəşf yolu ilə yaranan obraz mahiyyəti ifadə edir – həqiqətdir. Və bu obraz hissi idrak sayəsində yaranmış hissi obrazdan fərqlidir. Bütöv, bölünməz şüur hadisəsi (A.Korbin işraqilik haqqında yazısında bu anlayışı məhz fenomenlə müqayisə edir) hissi fəaliyyətin yox, işıqlanmanın nəticəsi kimi ortaya çıxır və bu fenomen cismin özündən daha şərəfli, daha vacib hesab olunur. O - düşüncəli nəfs «cismani olmasa da, cismlər aləmini idarə edir». 5
işıqlandırılması zamanı, yəni onun mahiyyətinə yönəlmiş düşüncə prosesində üzə çıxır. Cismin obrazı, xəyalı yaranır. Lakin bu xəyalın yaradıcısı cisimdirmi? Sührəvərdiyə görə,
1 Yenə orada, səh. 217. 2 Yenə orada, səh. 218. 3 Yenə orada, səh. 217. 4 Yenə orada. 5 Yenə orada, səh.222. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|