FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 118 -
edərək “Ey müsəlmanlar, məni öldürməklə mənə yaxşılıq edərsiniz”, - deyirmiş. Sonra üzünü Allaha tutub deyirmiş: “Bu adamların günahlarına görə məni cəzalandır”. 1 Buna görə də Mənsur Həllacı bəzən müsəlmanların İsası adlandırırlar. Bu hekayəti ona görə yada salırıq ki, o, təkcə Mənsur Həllac üçün deyil, bütün sufilər üçün səciyyəvidir. Onlar üçün kiçik bir mənəvi itki, nəfsə güzəşt faciə olduğu halda, cismani dünyanın hər hansı bir sərvəti, həyat da daxil olmaqla önəmli deyil. Mad- diyyatdan imtina əzmi sufizmin yüksək qatı, zirvəsi yox, təməl daşı, başlanğıcıdır. Bunu bacarmayanlar hikmət əhli ola bilməz- lər. Onların fikrinə görə, “nura qovuşa bilməyənlərin qisməti nardır” (Əbu Turxan). “Nur” və “nar” (od) eyni məzmunun iki kənar təzahür halı, iki qütbüdür. Hər şeyin başlanğıcını odda görən Heraklit də zəka işığını odun inkişafının ali məqamı kimi götürürdü. Şəhrəstaninin yazdığına görə, Heraklit hər şeyin əsasını “həqiqi işıqda” görürdü ki, bu da onun Allah (Zevs) anlamına mütabiq idi. Aristotel də intellekti (nous) insan qəlbində ilahidən yanan işıq kimi izah edirdi. 2
Daha sonra Hermesçilikdə (Hermetizm) və yeni Pla- tonçuluqda geniş şəkildə əks etdirilən nur-zəka paraleli Yeni Dövr Qərb fəlsəfəsində inkişaf etdirilmişdir. Cordano Brunonun fikrinə görə, «dünyada işıq və qaranlıq, elm və nadanlıq arasında daimi müharibə gedir». Volter isə yazır ki, «həqiqət öz məxsusi işığı ilə parlayır. Ona görə də, ağılları tonqal şöləsi ilə maarifləndirmək cəhdi əbəsdir». Tonqallar cəhənnəmdə və ərafda lazım olur. İşığın nur və tonqal təzahürləri A.Dantenin «İlahi komediya»sında da öz əksini tapmışdır. Nərman Qocatürk məhz bu kontekstdə – Dantedən danışarkən Ş.Sührəvərdini xatırlayır: «İşraqilik fəlsəfəsində Ruh ölməzlik, əbədilik, bölünməzlik bəlgəsidir. Sührəvərdinin bu fikirlərini Dante hələ cəhənnəm dərələrində əzab çəkən ruhları görərkən
1 М.Байат, М.Али Джамния. Халладж – первый мученик суфизма. – Суфийская проза и поэзия. М., 1998, с.162. 2 Аристотель. Риторика. 1411 б 12. – Поэтика. Риторика. Санкт-Петербург, 2000, с.294. - 119 -
yəqinləşdirmişdir». 1 Bircə bunu əlavə etmək istərdik ki, Ş.Sührəvərdi Dantedən əvvəl yaşadığından burada ideya varisliyi yenə də Şərqdən Qərbə doğru yönəlmişdir. (Baxmayaraq ki, Dante Sührəvərdini də məmnuniyyətlə cəhən- nəmdə yerləşdirərdi). Dantenin əlavəsi isə bundan ibarətdir ki, təkcə nurun yox, atəşin də əbədiyyətini vəsf edir. Qərb fəlsəfəsində işığın həqiqət və zəkanın metaforik obrazı kimi götürülməsi «Bibliya» ilə yanaşı, Zərdüştilik və Hermesçiliklə (Hermetizm) də sıx surətdə bağlıdır. Yeri gəlmiş- kən, digər yunan allahlarından fərqli olaraq, Hermesin adı ilə bütöv bir təriqətin və fəlsəfi-mistik biliklər sisteminin bağlanması olduqca önəmli bir kənaraçıxmadır. Böyük filo- soflar yetişdirmiş qədim Yunanıstanda allahlar yalnız metaforik rol oynayırdı və onların fəlsəfə ilə «məşğul olmasına» ehtiyac yox idi. Belə olan təqdirdə, Şərq mistisizmi ilə, məhz Şərq üçün səciyyəvi olan əl-kimya, astrologiya, magiya sahəsindəki biliklərlə zəngin olan belə bir təlim hansı ictimai bazada formalaşa bilərdi? Maraqlıdır ki, bu cərəyan b.e.ə. III əsrə qədər mövcud olmamış və ancaq Aleksandr Makedonskinin Şərq ölkələrinə yürüşündən sonra yayılmışdır. Biz «Hermes» adının Zərdüştilikdəki «Hörmüz» adı ilə oxşarlığından və ya Aleksandr Makedonskinin göstərişi ilə «Avesta»nın məlum iki nüsxəsindən biri yandırıldıqdan 2 sonra, o birisinin müəmmalı surətdə «itirilməsindən» deyil, sadəcə, təlimin məzmunundan, mistik formasından və ilahi işığın ontoloji ilkinliyinə əsas- lanmasından çıxış edirik. Tarixən «Allah» kəlamları həmişə peyğəmbərlər tərəfindən təqdim olunur. Və buna müvafiq olaraq Ahar Muzdanın (Hörmüz) mövqeyini açıqlayan tarixi şəxsiyyət – Zərdüşt, onun kitabı isə Avesta adı ilə məlumdur. Bəs Hermes təlimi hansı peyğəmbərin, hansı tarixi şəxsin adı ilə bağlıdır? Bir sözlə, suallar çox, müəmmalar çoxdur…
1
səh.223. 2 Axı, heç sual olunurmu ki, yüksək təhsil görmüş, Aristotelin tələbəsi olmuş böyük Aleksandrı belə bir vəhşiliyə sövq edən nə idi? Bu, doğrudanmı sadəcə bir vəhşilik idi, yoxsa hansı isə izi itirmək məqsədi güdürdü?
- 120 -
Hələlik isə biz bu müəmmanın üstündən keçir və konkret zamandan, məkandan, milli müəyyənlikdən məhrum olan iki «allah» arasında (daha doğrusu, iki təlim arasında) varisliyin bəzən açıq-aşkar, bəzən dumanlı məqamlarına məhəl qoymadan, iki konkret tarixi şəxsiyyət, iki böyük filosof arasında: Sührəvərdi və Kant arasında ideya varisliyindən da- nışmağa üstünlük veririk. Bu sətirlərin müəllifi «Kant və Sührəvərdi» adlı paraqrafda bu iki təlim arasında necə böyük uyğunluq məqamları olduğunu göstərir. Əlbəttə, məzmundakı əlaqə real olsa da, varislik real yox, virtual səciyyə daşıyır. Yəni, Kantın Sührəvərdi qnoseologiyasından bəhrələndiyini iddia etmək üçün əsas yoxdur. Lakin söhbət hər halda bəşəriyyətin ideya tarixinin real və virtual məqamları əhatə edən vahid və bütöv bir tarixi proses olmasından və bu prosesdə Azərbaycan filosoflarının iştirakından gedir. Maraqlıdır ki, Kant «sağdan» və «soldan» tənqid olun- duğu kimi, Sührəvərdi də həm ardıcıl kəlamçılar və sufilər, həm də ardıcıl peripatetiklər tərəfindən tənqid olunmuşdur. Məsələn, Əhməd Əflaki yazır: «Şihabəddinin elmi ağlından üstündür. Halbuki, ağlın elmə qalib və hakim olması lazımdır». 1
Biz bu iqtibası həm də ona görə gətirdik ki, burada Şərq düşüncəsi çox bariz şəkildə ifadə olunmuşdur. Ağıl, hikmət, müdriklik Şərqdə həmişə elmdən üstün tutulmuşdur. Halbuki, Qərbi irəli aparan məhz elm, nəzəri təfəkkür, sistemli bilik olmuşdur. Ş.Sührəvərdinin məhz elminin yüksək olmasına görə tənqid edilməsi onun öz zəmanəsində mühitin fövqündə durdu- ğuna dəlalət edir.
1 Ahmet Eflaki. Göstərilən əsər, səh. 93. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|