FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 127 -
«şey özündən şərəfli olanı vücuda gətirə bilməz». Deməli, burada səbəb rolunu işıq oynayır. Hilmi Ziya Ülken yazır ki, Sührəvərdiyə görə, müşahidə və duyğular sahəsində insan aldana bilər. Həqiqəti bilmək üçün əsas yol fikirdir. Sührəvərdiyə görə, bu, yalnız kəşflə mümkündür. Onun fikrinə görə, fikir və deduksiya xətalarla doludur. Aristotelçilərin məntiqinə görə, söz sözlə izah olunur. Halbuki həqiqət sözə sığmaz. Onun kəşf edilməsi, qəlbdə zühur etməsi lazımdır. Sözün qüdrəti yalnız xəyal (təsəvvür) oyada bilməkdir. Həqiqət isə xəyal ilə qavranıla bilməz. 1
Həqiqəti sözlə ifadə etməyin mümkün olmaması, hər bir sözün əslində müəyyən dərəcədə təhrif olması və bu təh- riflərdən xilas yolunun aranması fenomenologiya üçün də sə- ciyyəvidir. Beləliklə, Sührəvərdinin Şərq fəlsəfəsində şüur hadisəsi maddi dünya və nurani dünyanın təsiri ilə yaranan, kəşf sayə- sində müstəqil mövcudluq kəsb edən həqiqətlərdən bəhs edilir ki, bu həqiqətlər, fenomenlər həm hissi obrazlardan, həm də söz və məntiqlə ifadə olunan biliklərdən yüksək tutulur. Əgər biz Sührəvərdinin çox mürəkkəb və hərtərəfli təli- mində ontoloji problematikadan və dini qiyafədən abstraksiya olunaraq diqqəti ancaq idrak məsələlərinə yönəltsək, burada fenomenologiya ilə böyük oxşarlıq görərik. Belə düşünmək olardı ki, Sührəvərdi ilə E.Husserli arasında Dekart var və bu baxımdan guya əvvəlcə Sührəvərdi və Dekartı müqayisə etmək yerinə düşərdi. Lakin tədqiqat göstərir ki, Dekart xronoloji cəhətdən ortada olsa da, təlimlərin iyerarxiyası baxımından o, Sührəvərdidən, habelə İbn Sinadan xeyli aşağıda dayanır. Başqa sözlə, İşraq fəlsəfəsi harada isə, Dekart və Husserl arasındadır. Lakin, o bəzi məqamlarda Husserli də keçir və bizim müasirimiz olan filosofların axtarışları kontekstində də çox aktual görünür. Müasir fəlsəfi fikrin klassiklərindən sayılan R.Rorti (Rortu) özünün «Fəlsəfə və təbiət güzgüsü» adlı əsərində rasi- onalizmin izahı zamanı «Güzgü əksi» metaforasına böyük önəm
1 Hilmi Ziya Ülken. Göstərilən əsər, səh. 236. - 128 -
verir.
1 Məhz əqlin həqiqəti olduğu kimi əks etdirmək və bu baxımdan «güzgü» rolunu oynamaq imkanını qeyd edən R.Rorti eyni zamanda hissi idrak kontekstində bu metaforanın uyğunsuzluğunu F.Bekonun sözləri ilə xatırladır. İnsan ağlını əslində hissi idrakla eyniləşdirən F.Bekon üçün ağıl güzgüsü təbii ki, aldadıcı və təhrif edən bir güzgüdür. Lakin nəinki empirik fəlsəfənin nümayəndələri, heç Dekart da və ondan sonra gələn rasionalistlər də əqllə alınan biliyin adekvatlıq dərəcəsini, həqiqiliyini ifadə etmək üçün diqqəti əqlin güzgü mahiyyətinə yönəltməmişlər. Çünki əslində Dekart rasionalizmi hələ də qarışıq rasionalizm idi. Ağıl deklorativ şəkildə əsas götürülsə də, bu anlayışın özü hələ sinkretikdir və buraya duyğular, istəklər, təcrübədən gələn biliklər, onların məntiqi təhlili və s. daxil edilir. 2
Lakin neçə-neçə əsr əvvəl xalis rasionalizmin bir sistem kimi mövcud olması və üstəlik onun məğzini daha anlaşıqlı ifadə etmək üçün məhz güzgü əksi metaforasından istifadə olunması faktı da vardır. Ş.Sührəvərdi yazırdı: «Bəzən elə olur ki, əqli bir şeyi daxilən müşahidə edir, hər hansı cəhətdən münasib surətdə xəyalən onu yamsılayır və həmin surət hiss aləminə əks olur. Bu, əqli şeydən təxəyyül yatağına əks olan surət kimidir». 3
inikasdan söhbət gedir. Bu onun idrak təliminin çoxqatlı, iyerar- xik sistem olmasından irəli gəlir. Ən yüksək pillə – ilahi pillədir. Həqiqətin tam açılması, biliklərin ən işıqlı halı bu pillədə olur. Əql aləmi də, ilahi nurun (Nur əl-ənvər) sayəsində işıqlanır. Ona görə də, I güzgü əksi qismində ilahi varlığın inikası nəzərdə tutulur ki, bu da neoplatonik və sxolastik fəlsəfələrə uyğun gəlir. Sührəvərdi yazır: «Nəfs hərdən Qüds aləminə daxil olur, müqəddəs atasına qovuşur, ondan biliklər
1
стр. 30-32. 2 Р.Декарт. Сочинения в двух томах. т. 1. М., «Мысль», 1989, стр.316-317, 472 вя с. 3 Ş.Sührəvərdi. Nur heykəlləri. VII heykəl. – Şərq fəlsəfəsi. B., 1999, səh. 229. - 129 -
alır, öz hərəkətlərindən və hərəkətlərinin lazımi xassələrindən xəbərdar göy nəfslərinə qovuşur, özlərinin həm aşkarda, həm də yuxuda naxışlı bir şeyin qarşısında naxışı əks etdirən güzgü kimi onlardan qeybi məlumatlar alır». 1 Bədənlə bağlılıq nəfsin əqllər aləminə qovuşmasına və onu əks etdirməsinə mane olur. Lakin, nəfs bədənlə təmasdan ayrılanda azadlığını tapır. 2
surətdə yönəlməsi deməkdir ki, bu da fenomenologiyada intensiallıq kimi qeyd olunur. Bu kontekstdə Sührəvərdi ikiqat güzgü modelini irəli sürür. Təbiət özü əsl varlığın güzgü əksi kimi çıxış edir. Sührəvərdinin «Əqllər aləmində inikas» təlimində tə- xəyyülün xüsusi yeri vardır. Hissi obrazları yadda saxlayan hafizədən fərqli olaraq təxəyyül «əqli şeylərin» fikirdə canlan- dırılmasına və onlar arasında xəyali əlaqələr yaradılmasına xidmət edir. Ş.Sührəvərdi yazır: «Təxəyyül qabiliyyətinə görə obrazlar işıqlana bilir». 3
İBN SİNA – SÜHRƏVƏRDİ – QALİLEY – DEKART
1 Ş.Sührəvərdi. Yenə orada, səh. 228-229. 2 Sоhravardi. The book of Radiance. California, 1998, p. 90. 3 Sоhravardi. The book of Radiance, p. 83. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|