FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 115 -
yaddaşından keçərək yazıya çevrilmiş müqəddəs kitabın ayələrini ancaq rasionallıq çərçivəsində anladıqlarından başqa heç nə anlamır, heç nə görmürlər. Lakin bu rasionallığın həqi- qəti ifadə etmək üçün yetərli olub-olmaması bir problem kimi qoyulmur… Bu, onların heç ağlına da gəlmir. XIV əsrin tanınmış sufi filosofu, Bədrəddin Təbrizinin tələbəsi Əhməd Əflaki “Ariflerin menkibeleri” əsərində Möv- lana Şəmsəddinə iqtibasla yazır: “Şamda Şihabəddin Makbula açıkca kafir deyirlərdi. Mən isə deyirəm: Haşa, o Şihab, kafir nasıl olur? Çünki nura aiddir. Bəli, Günəşin (Şəmsin) yanında Şihab (ulduz) kafir (örtülən, qeyb olan) olur. Şihab içəri girib tam bir doğruluqla Şəmsə (Günəşə) xidmət edirsə bədr halına gəlir, yetkin olur. Mən doğruluqla niyazda bulunanlara qarşı çox alçaq könüllü, başqalarına qarşı isə çox qürurlu oluram. Şihabəddinin elmi ağlına qalibdir. Halbuki, ağlın elmə qalib və hakim olması lazımdır. Ağıl yeri olan dimağ zəifləmişdir. Bir tayfa, ruh aləmində zövq buldu, oraya qonub yerləşdi və ilahi aləmdən bəhs etdi. Halbuki onlar orasını ruh aləmi olduğu halda ilahi bir aləm sanırlar”. 1 Burada ulduz Günəşlə qarşılaşdırılır. Şihabəddin kafir ola bilməz, çünki o, nurludur. Lakin digər tərəfdən, onun nuru günəş nuru ilə müqayisədə ikincidir (o dövrdə Günəşin ulduzlardan biri olduğu qəbul edilmədiyi kimi, adi insanların peyğəmbərlik əlaməti sayılan vəhy səlahiyyəti də inkar olunurdu). Bəli, ehkamçılar üçün əzbərlənmiş mətnlərdən, ənənəvi fikirdən kənara çıxan, yeni olan hər bir fikir küfrdür. Çünki onlar bir dəfə ilahi nurdan gəlmiş və insan yaddaşından keçərək yazıya çevrilmiş müqəddəs kitabın ayələrini ancaq rasionallıq çərçivəsində öyrəndiklərindən, başqa heç nə anlamır, heç nə görmürlər. Lakin bu rasionallığın həqiqəti ifadə etmək üçün yetərli olub-olmaması bir problem kimi qoyulmur… Bu, onların heç ağ- lına da gəlmir. Həqiqi böyük dindarların, Allah dərgahından nur alan- ların, ilahidən vergi verilənlərin yarımdindarlar, din xadimləri, üləmalar – oxumaqla alim olanlar tərəfindən təqib olunması tə- sadüfi hal deyil. Ruhani dünyanın ülviyyətinə qovuşanların
1 Ahmet Eflaki. Ariflərin menkibeleri. İstanbul, 1989, səh. 93. - 116 -
bəxti cismani dünyada gətirmir. Hikmət ziyasına qovuşanlar, haqqa çatanlar fani dünyadakı haqsızlıqların qurbanı olurlar. Bu hətta bir qanunauyğunluq həddinə gəlib çatmışdır. Şeyx Şihabəddinin də taleyi məhz bütün “əzabkeşlər” kimi əqidənin cismani həyat üzərində qələbəsi ilə nəticələndi. C.Brunolar, Qa- lileylər hələ sonra gələcəkdilər. İndi isə Şərq renessansının “əzabkeşləri” öz tale yazısını bəşər tarixinə həkk edirdilər. Dərisi soyulan Mənsur Həllac və Nəsimi kimi, daha doğrusu, onlar arasında bir mənəvi körpü olaraq Ş.Sührəvərdi də özünün tərənnüm etdiyi nurlar dünyasına əbədi qovuşmaq üçün maddi həyatdan məhrum edildi. Bu, bir qanunauyğunluqdur. Dahilərin tale yüküdür. Kiçiklər ideya mərtəbəsindən qat-qat aşağıda dayandığından böyükləri sevmirlər. Ruhani dünyada, nurani dünyada məğlub olduqlarından fani dünyada qalib gəlməyə ça- lışırlar. Bəli, kiçiklərin böyüklərə nifrəti təbiidir. Ən böyük faciə isə böyüklər böyüklərin yolunu kəsəndə yaranır. Ş.Süh- rəvərdinin də taleyində qisməti faciəyə çevirən bir məqam, ağrılı bir görüntü var. Məhz bu görüntüyə təəssüflənməyə bilmirəm. Qismətə bax ki, ideyası ilə qürrələndiyim, böyüklərin böyüyü hesab etdiyim Şeyx Şihabəddin şücaəti ilə tarix yazmış, böyük ideyanın böyük qoruyucusu olmuş, adını daşıdığım və adı ilə fəxr etdiyim dünyaca məşhur Sultan Səlahəddinin göstərişi ilə qətlə yetirilmişdi. Bu necə ola bilərdi? Necə olardı ki, sadəcə bir sərkərdə olmayıb, həm də bir ideya mücahidi olan böyük Səlahəddin Əyyubi filosoflar filosofu Şeyx əl-İşraqini dəyərləndirə bilmə- sin. Necə olmuşdu ki, filosoflarla oturub-duran, sarayında hətta Moisey Maymonitlərə yer verən Səlahəddin hələ 37 yaşında, təzə-təzə zühur edən bir ulduzun işığını sezməmişdi. Axı, Səlahəddin özü nurlu adam idi və nura biganə qala bilməzdi. Bunu Səlahəddinin oğlu Hələb hakimi əl-Məlik əz-Zahirin Şeyxə olan böyük məhəbbəti də bir daha sübut edir. Lakin gənc hakim böyük hörmət və məhəbbətini açıq-aşkar büruzə verirkən əslində Şeyxin düşmənlərini artırdığının fərqinə varmamışdır. Hələb hakimi… Kiçiklər, miskinlər öz sıralarında hansı isə bir dahinin mövcudluğuna ancaq o zaman dözə bilərlər ki, onun dahiliyi, - 117 -
böyüklüyü məharətlə gizlədilsin, büruzə verilməsin. Lakin Hələb hakimi özü də unamadan Şeyx Şihabəddinin bö- yüklüyünü təsdiq etmək və ona xüsusi münasibət göstərməklə əslində onu üləmaların qəzəbinə düçar etmişdir. Sonra isə onu qorumağa çalışsa da, buna gücü çatmamışdır. Siyasətdə daha təcrübəli olan atası ehkamçı mollaların qəzəbinə qarşı durmağın nə kimi ziyanlar törədə biləcəyini daha yaxşı təsəvvür edirdi. Və o, öz oğlunun hakimiyyətini zərbə altında qoymamaq üçün qurban verməyi üstün tutmuşdu. Alim olmazdan öncə hökmdar olan Səlahəddin hakimiyyətin mənafeyini üstün tutmuşdu. Lakin kimi qurban ver-diyini, əlbəttə, bilmirdi. Onu şəxsən tanıyanlar, təliminə bələd olanlar, hikmətli söhbətlərini dinləyənlər isə bəşər fikrinin necə böyük bir itkiyə məruz qaldığının fərqində idilər. “Filosofun məzarı üzərində yazılmış iki beyt onun böyüklüyünü obrazlı şəkildə ifadə edir: “Bu qəb- rin sahibi gizli gövhər idi. Allah onu şərəfdən yaratmışdı. Zəmanə o gövhərin qədr-qiymətini bilməmiş, buna görə də Allah onu qeyrətlə sədəfə salmışdır.” 1
Əslində həqiqi böyük inam sahiblərinin ömrü boyu Haqqa qovuşmağa can atan “Ənəlhaqq” zirvəsinə yüksələn şəxslər üçün cismani ölüm elə böyük bir faciə deyil. Sağlığında tərki-dünya olanlar dünyanı tərk etməklə heç nə itirmirlər. İtirən yerdə qalanlardır ki, onların nəfslərinin işıqlanması naminə yazıla biləcək yeni-yeni əsərlərdən məhrum olurlar. Allah dərgahına gedənlər, əbədi Haqqa qovuşanlar ölüm şərbətini bir mey kimi başlarına çəkirlər. C.Rumi Peyğəmbərə istinadən deyir: “Ölməzdən əvvəl ölmək lazımdır”. Başqa bir beytdə Rumi M.Həllacın “Mənim həyatım – ölümümdə, ölümüm həyatımdadır” sözlərini misal gətirir. 2 Təsadüfi deyildir ki, Mənsur Həllac “mənəm Həqq” dediyi gündən fani dünyanı tərk etməyə özü səy göstərmişdir. M.Bayat və Mohəmməd Əli Camniyyənin yazdıqlarına görə, Mənsur Həllac hələ 913-cü ildən – özündə Haqqı bulduqdan sonra Bağdad əhlinə müraciət
1
səh.149. 2 У.Читтик. Духовное учение Руми – В поисках скрытого смысла. М. 1995, с.205. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|