FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 103 -
həyatı qəbul edən bir fərd kimi yox, toplum halında cəmiyyət olaraq daha mükəmməl ideyaya tapınan və səadəti cəmiyyətin bir üzvü olaraq axtaran insan! Əslində islam dini yeganə dindir ki, o, həm Şərq, həm də Qərb düşüncəsini özündə saxlayır, Şərq düşüncəsi isə ən çox buddizmdə və xristianlıqda təbliğ olunur. Sufilər əgər küfr edirdilərsə, ancaq iddialarının böyüklü- yü mənasında edirdilər. Onların günahı Allahı həddindən çox sevmələrində, öz vücudlarını və şəxsi iradələrini unutmalarında idi. Allahı sevmək, əlbəttə, günah ola bilməz. Öz vücudunu unutmaq günahdır. Allahın qurbana ehtiyacı yoxdur. Əsas məsələ, əgər lazım gələrsə, daha ülvi bir məqsəd üçün, Allah yolunda özünü qurban vermək əzminin olmasıdır. Zərurət olmadıqda bu addımı atmaq ifrata varmaqdır. Unutmaq olmaz ki, insan bir ruh olaraq yox, ruhani- cismani varlıq olaraq yaradılmışdır. Maddi, mənəvi və sosial ünsürlərdən hər hansı birini tam inkar etmək gerçəkliyin təhrif olunmasıdır. Ruhun bədənə nisbətən ilkinliyi, hərəkətverici qüvvə ol- ması heç də bədənin tamamən inkar olunmasına əsas vermir. Bəli, insan ruhdan pay almışdır. Dünyanı idarə edən İdeyaya analoji olaraq, insan da öz miqyasında özünü və mühitini öz ideyası əsasında idarə etmək şansı qazanmışdır. Lakin bütün məsələ bundadır ki, bu İdeya ilə o ideya eyni təbiətli olsa da, tam eyni deyildir. İnsanın imkanları, təsir dairəsi, iradi gücü məhduddur. Böyük ideyaya qovuşmağın yolu isə şəxsi ideyanın müstəqilliyinin itirilməsi sayəsində mümkündür. Şəxsi ideya böyük ideyaya qovuşmaq üçün ona tabe olur. Şəxsi nəfs istisna olunur və ruhla əvəzlənir. Şəxsi iradə istisna edilir və insan bütövlükdə ilahi iradəyə tabe olur. Lakin bu hal ancaq müəyyən şəraitdə əldə edilir. Belə bir məqama yüksəlmiş insan bütün həyatı boyu bu məqamda qala bilməz. Ruh yenidən bədənə dönmək, insan yenidən cəmiyyətə, ictimai və təbii mühitə qayıtmaq məcburiyyətindədir. (Sufilər, görünür, bu qayıdışın zərurətini nəzərdən qaçırır və qayıdış məqamında fəaliyyət prinsipləri haqqında heç düşünmək də istəmirdilər. Bu ifrat Şərq mövqeyi idi. Mahiyyəti etibarı ilə
- 104 -
islamdan daha çox xristianlığa yaxındır. Bu yol sivilizasiya yolundan fərqlidir.) Bəli, İdeyadan başlayan Platon və Hegel, İradədən baş- layan Şopenhauer, Xeyirdən başlayan Zərdüşt, Sokrat və Nizami, Hərəkətdən başlayan Heraklit kimi, İşıqdan başlayan Sührəvərdi də dünyanın yeni modelini yeni terminlər əsasında, yeni metaforik zəmində qurmağa çalışmış və qurmuşdur. Düzdür, işıq və qaranlıq terminlərindən əvvəllər də is- tifadə edilmişdir. Zərdüştilikdə, Hermesçilikdə, Yeni Platon- çuluqda, Məzdəkilikdə və s. və s… Lakin söhbət fəlsəfi sis- temdən gedir. Kateqoriyalar sistemindən gedir. A.Korbin bəzi şərhçilərin Sührəvərdi təlimini qədim İran intellektual ənənələri ilə bağlamaq cəhdlərini əsassız hesab edir və göstərir ki, işraq termini və bütün digər əlaqədar anlayışlar yeni kateqorial aparat kimi ilk dəfə məhz Ş.Sührəvərdi tərəfindən yaradılmışdır. 1
vürdə hisslərə bölünmyən şeyin bir cəhətdə olması, ona işarə edilməsi mümkün deyildir… (Cism) təsəvvürə və aydın fikrə görə bölünəndir». 2 Göründüyü kimi, Sührəvərdi təsəvvürdə hisslərə bölünən və bölünməyən obrazları, fenomenləri fərq- ləndirir. Hisslə bizə məlum ola bilməyən, təcrübədən yüksəkdə dayanan bütöv obrazların yaranmasından və dərkindən danışır. İnsanın öz bədəni və özü haqqında təsəvvürləri fərqləndirir. «Sən bədəninin hissələrindən birini hərdən unutsan da, özündən heç vaxt xəbərsiz olmursan. Əgr sən həmin (hissələrin) məcmusu olsaydın, onu unutmaqla özünü anlamağın davam etməzdi. Deməli, sən özün bu bədənin və onun hissələrinin fövqündəsən» 3 . Bədən bir cisim olaraq hissələrinə bölünür və onun dərki duyğuların toplanması yolu ilə mümkündür. Lakin nsan bir mən olaraq, mahiyyət olaraq bölünməzdir və onun dərki hissi təcrübə səviyyəsində mümkün deyil. Obyektə uyğun olan mahiyyətin ancaq ideya halında, bütöv halda mümkünlüyü
1
рази. Душанбэ. 1985, стр. 32. 2 Ş.Sührəvərdi. İşıq heykəlləri. - Şərq fəlsəfəsi. Bakı, 1999, səh. 216. 3 Yenə orada, səh. 216-217. - 105 -
ideyası müasir fenomenologiyanın əsas ünsürlərindən biridir və bu ünsür Sührəvərdi fəlsəfəsində irəli sürülmüşdür. İnsan bir Mən olaraq özünü dünyadan ayırır və dünyaya qarşı qoyur. Mən-ə qarşı dayanan, «dünya» adlandırdığımız şey tez-tez Mən-ə qarışır (və Mən-də itib-batır) və Mən-də dünyaya qarışdığı üçün dünyada itib-batır. Fəlsəfi düşüncə Mən-in saflaşması və hissi dünyanın qa- tışıqlarından təmizlənməsi məqamından başlanır. (Mən-in saflaşması üçün insanın dünyəvi təsirlərdən xilas olması lazımdır. Böyük filosoflar bu saflaşma prosedurasını müxtəlif sözlərlə ifadə etsələr də, söhbət eyni mahiyyətdən gedir və bu mahiyyət asketizmdə, tərki-dünyalıqda, sufizmdə, zahidlikdə və s. və s. təzahür edir. Sührəvərdi «Filosofların görüşləri» əsərində yazır: «Bil ki, (ruhi) məşq edən şəxslər biliklər qazanarlarsa, ilk səbəb və onun törətdikləri barədə öz məlumatlarında incə fikirləşərlərsə, qidanı azaltmaqla öz qüvvələrini zəiflədərlərsə, onların fikri ürəyə, zikri dilə müvafiq olar». 1
qulağın eşitmədiyi, bəşər qəlbində duyulmayan şeyi tapır». 2
«Əgər nəfs nəcibdirsə… o, Müqəddəs ruhla təmasda olur, ondan biliklər alır». 3 «…onlarda ruhi işıqlar meydana çıxır və bu bir vərdişə çevrilərək qərarlaşır. Qeybi şeylər onlar üçün aşkarlaşır və nəfs ruhən həmin (şeylərlə) təmasda olur… Onlar ruhi kabusları ən yaxşı təsəvvür edilən formada görürlər. (Müqəddəs ruhdan) xoş kəlam eşidirlər, biliklər əldə edirlər və gizli şeyləri görə bilirlər» 4 . Bədənin zəifləməsi, cismani həyatla əlaqələrin azalması, insanın öz maddi başlanğıcından uzaqlaşmaq təşəbbüsü, insanın öz nəfsi üzərində qələbəsi. Şəxsi iradədən imtina edərək özünü daha böyük iradənin ixtiyarına verməsi – bütün bunlar Mənin saflaşması istiqamətində addımlardır. Sadəcə sual olunur ki, bununla Mən başqa bir dünyaya daxil olmaq imkanı əldə edir, yoxsa bu başqa dünya elə Mənin özündədir. «Ənəlhəqq» deyənlər həmin fikrin ikinci
1 Yenə orada, səh. 214. 2 Yenə orada, səh. 213. 3 Yenə orada, səh. 214. 4 Yenə orada. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|