FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 109 -
tədqiqat vasitəsilə – strukturun öyrənilməsi yolu ilə, yaxud da xarici əlaqələrin öyrənilməsi ilə. Xarici əlaqələrdə cisim özünü bütöv bir obyekt kimi ifadə edir. Bu səviyyələrdəki xassələr makrostrukturdan irəli gəlir. Bu zaman daxildə gedən proseslər nəzərə alınmır.
Fəlsəfi axtarışların əsas vəzifələrindən biri Haqqın, Əda- lətin, Xeyirin, Fəzilətin, Həqiqətin açarını tapmaq, görüntülər arxasındakı həqiqi mənaları üzə çıxartmaq olmuşdur. Həqiqətin əldə olunması, dünyanın dərki ilə əlaqədar olaraq irəli sürülən müxtəlif təlimlərin təsnifatını apararkən məlum olur ki, ilk baxışda çox fərqli görünən yanaşmalar əsasən üç istiqamətdə qruplaşdırıla bilər. Birincisi, həqiqətin açarı Allahdadır və ona çatmağın yeganə yolu Kitab (səmavi kitablar nəzərdə tutulur) və ya vəhydir. Ancaq Kitabı qəbul edənlər və onun hərfi məzmununu mütləqləşdirənlər (kəlamçılar) həqiqətin peyğəmbərdən başqasına nazil olması imkanını rədd edirlər. Vəhyi ümu- miləşmiş mənada başa düşənlər Allah vergisini potensial olaraq hər bir insanın qisməti hesab edirlər. Vəhyin yolu isə mənəvi saflaşmadan keçir. Bu mövqeyin təməlində dini ehkamçılar və orta əsr sxo- laslarının (Avqustin, əl-Qəzali və s.) bir qismi dayanırlar. İkincisi, təbiət özü bir kitabdır və ilahi həqiqətlər təbiət vasitəsilə verilir. Deməli, insanlar həqiqətləri təbiəti öyrən- məklə əldə edirlər. Təbiətşünas alimlər, naturfilosoflar əsasən bu mövqedən çıxış edirlər. Bu mövqe özü iki fərqli istiqamətdə inkişaf etmişdir. Hissi dünyanı əsil varlıq kimi qəbul edənlər duyğunu və hissi təcrübəni idrakın əsası və həqiqətin açarı hesab edirlər. Bu dünyagörüşü empirizmin, sensualizmin, materializmin və s. mövqeyini ifadə edir. Deistlərin, idealist sensualistlərin və bir sıra digər idealistlərin (maxizm, empirio- kritisizm, tənqidi rasionalizm və s.) mövqelərində spesifik cə- hətlərin olmasına baxmayaraq, onlar da dolayısı ilə bu mövqe- dən çıxış edirlər. Bu mövqeyin təməlində Aristotel dayanır.
dükcə həqiqətə daha çox yaxınlaşır. - 110 -
Bu mövqeyin təməlində Anaksaqor, neoplatoniklər, Dekart və s. dayanırlar. Və bir də bu üç mövqeyin müxtəlif kombinasiyaları var- dır. Məsələn, Kant epistemologiyası ikinci və üçüncü möv- qelərin sintezindən yaranmışdır. İbn Sina və Sührəvərdinin idrak təlimi birinci və üçüncü mövqeyi ehtiva edir. Sührəvərdi təlimində dünya mütləq işıq və mütləq qaranlıq arasında yerləşir. Əbu Turxan təliminə görə, dünya iki qütb arasında yer- ləşir: mütləq ideya və mütləq maddiyyat. İlk baxışda işığın ideyaya, qaranlığın maddiyyata adek- vatlığı fikri ağla gəlir. Bu – nə dərəcədə belədir. İdeyanın işıq kimi qəbul olunması halları fəlsəfə tarixində çox rast gəlinir. Əqlin işıq kimi, nadanlığın qaranlıq kimi, zülmət kimi götürülməsi halları da vardır. Bu iki yanaşmanın adekvatlığı məsələsi isə ilk baxışda nə dərəcədə təbii görünsə də, xüsusi tədqiq olunmağa layiqdir. Bu cür yanaşmalar: xeyir və şərin, işıq və qaranlığın, ni- zam və xaosun, bilik və biliksizliyin qarşılaşdırılması qütbləri müəyyənləşdirir və dünya doğrudan da bu qütblər arasındadır. Lakin nəzərə alınmalıdır ki, iki qütb yox, ən azı dörd qütb var. (Üçölçülü fəzada hətta altı qütb var). Bəlkə işıq və qaranlıq Şərq və Qərb qütblərinə bənzədil- diyi kimi, nizam və xaos Şimal və Cənub qütblərinə bən- zədilməlidir. Onda nizamın həm işıqlı, həm qaranlıq tərəfi, xaosun da həm işıqlı, həm qaranlıq tərəfi ola bilər. Xeyirin həm aşkar, həm gizli, Şərin də həm aşkar, həm gizli tərəflərindən danışmaq olar. Şüurun həm aşkar, həm aşkarlanmayan tərəfi olduğu kimi, nadanlığın da görünən və görünməyən tərəfləri ola bilər.
Səxavət həddini keçəndə israfçılıq olur. Sevgi həddini keçəndə məcnunluq olur… İşıq nəyi işıqlandırır? Fiziki işıqla nurani işığın parale- linlən çıxış etsək… İşıqda gördüklərimiz qaranlıqda görünmür. Görünməzlik şeyin yoxluğunamı dəlalət edir? Yaxud işıq şeyin yaradılmasınamı, yoxsa görünməsinəmi xidmət edir? - 111 -
Fiziki işığın iki fərqli funksiyası məlumdur. Görməyə xidmət etməkdən başqa, işıq həm də enerci mənbəyidir. Bitkilər Günəşdən enerci almasa cücərməz, yaşıllaşmaz. Bitki Günəş şüalarından (enercisindən) qidalanır. Günəş (od), torpaq, su, hava – canlılar üçün qida, enerci mənbələridir… Canlı – nəfəs almalıdır, su içməlidir, yeməlidir və isinmə- lidir. Buna uyğun olaraq fəlsəfə tarixində dörd ünsür nəzə- riyyəsi uzun müddət bərqərar olmuşdur. İstər «çarvak»lar təlimi, istər Empedokl təlimi bu dörd ünsürü önə çəkib: torpaq, od, su, hava. Lakin bu dörd ünsür cismlərin tərkibinimi ifadə edir, yoxsa onlar hər bir canlının (məhz canlının) yaşaması üçün zəruri şərt olub, sadəcə enerci mənbələridir. İnkubator toyuğu elektrik lampası ilə əvəz edir. Məlum olur ki, enercinin mənbəyi önəmli deyil, yumurtanın üstündə istər toyuq, istər hind quşu yatsın, istərsə də lampadan istilik verilsin, yumurta kimindirsə, nəyindirsə o da hasil olacaqdır. Yəni yaranan şeyin ideyası enercidə yox, yumurtadadır. Toxum da torpağa səpilir, suvarılır, Günəşdən qida alır. Lakin nə Günəşə, nə torpağa, nə də suya bənzəyir. Toxum özü nəyin məhsuludursa (rüşeymində hansı proqramı daşıyırsa), qidalandıqdan sonra ona da çevrilir. İşıq, nur özü ideya daşıyıcısı olmayıb (passiv) ideyanın canlanmasına xidmət edir. Fiziki işıq rüşeymdəki proqramın realizasiyasına xidmət etdiyi kimi, zehni işıq da şeylərdəki passiv ideyanın insan beynində canlanmasına xidmət edir. Ancaq görmə ilə yox, digər duyğu üzvləri vasitəsilə in- formasiya əldə edilməsi də özünəməxsus vasitələrlə həyata keçir. Söhbət bizim beynimizin fiziki bir sistem olaraq kənar şeylərdən gələn qıcıqlara reaksiyasından, «tanıma» prosedu- rundan gedir. Con Lokka görə, dünya Allah tərəfindən yaradılsa da, əqli prinsiplər əsasında fəaliyyət göstərir və buna görə də Con Lokk yaradıcılığında insan əqlinə, zəkaya böyük önəm verilir.
Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|