FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 140 -
münasibətdə, nisbətdə olduğunu müəyyənləşdirməyə cəhd gös- tərmişdir. O, burada nə isə bir problem olduğunu dahiyanə surətdə sezmişdir. Məsələyə tam aydınlıq gətirmək çətin olduğundan, o başqa bir anlayışdan – substrat anlayışından istifadə etmişdir. Aristotelə görə, hər şey substratdan bəhs edir, o özü isə başqa heç nədən bəhs etmir. «Substart olaraq bir mənada materiya, başqa mənada forma, üçüncü mənada bunlardan təşkil olunan (şey) işarə olunur. Materiya dedikdə mən, məsələn, misi nəzərdə tuturam; forma dedikdə, sxem – obrazı; onların ikisindən ibarət olanı isə tam halında yekun cisim kimi nəzərdə tuturam. Belə ki, əgər forma (eidos) materiyaya nəzərən ilkindirsə və daha çox dərəcədə mahiyyəti ifadə edirsə, o yekun cismə nəzərən də ilkin olacaqdır». 1
dahiyanə bir unayışla «özlüyündə şey» ideyasına gəlib çıxır: «Hər bir şeyin varlığının məğzi bunu ifadə edir ki, bu şey özlüyündə belədir». 2
Bu dünya ilə təmasda olarkən insan görür, eşidir (duyğu üzvləri ilə informasiya alır) və onun nəzərlərində hər dəfə müəyyən bir həyat lövhəsi canlanır. İnsanda belə təsəvvür yaranır ki, gerçəklik kənardadır, məqsəd isə bu kənarda olanı duyğular vasitəsilə «əks etdirmək» və dünya haqqında bu yolla biliklər almaqdır. Məsələyə daha dərin yanaşdıqda filosoflar duyğularla alınan informasiyanın gerçəkliyə adekvatlıq dərəcəsinə şübhə ilə yanaşmağa başlamışlar. Əsil həqiqətin məqsədyönlü düşüncə ilə intiusiya və vəhylə əldə olunması ideyası müxtəlif çalarlarda qədim hind-çin fəlsəfələrində və antik fəlsəfədə ifadə olunmuşdur. Orta əsrlər İslam fəlsəfi fikrində də bu ideya aparıcı olmuşdur. Ş.Sührəvərdi xarici duyğular vasitəsilə alınan biliklərin insanı çaşdırdığını, əsil həqiqətdən uzaqlaşdırıldığını qeyd edir. Yeni Dövr fəlsəfəsində Rene Dekart bu mövqedən çıxış etmiş və həqiqətin heç də hissi təcrübənin deyil,
1
стр.189. 2 Yenə orada, səh. 191 (bax, həm də – səh. 195) - 141 -
məqsədyönlü düşüncənin sayəsində əldə olunduğunu iddia etmişdir. Lakin insan beynində hazır ideyaların olması və maddi gerçəklikdən asılı olmayaraq mövcudluğu haqqındakı fikirlər də müqavimətlə qarşılanmışdır. Bu məsələ ən çox Con Lokk təlimində işıqlandırılmışdır. Kant isə, həm hissi təcrübənin, həm də xalis zəkanın nəticələrini qəbul edərək dünyanın həqiqi mənzərəsinin bu ikisinin sintezindən yarandığını iddia etmişdir. Beləliklə, bütün fəlsəfə tarixi boyu həqiqət axtarışları gah hissi təcrübəyə, gah da rasional məqsədyönlü düşüncəyə istinad etməklə aparılmışdır. İdeyanı müstəqil varlıq kimi götürmək, onu müstəqil bir substansiya kimi maddi aləmlə qarşılaşdırmaq və hətta ideyanı yeganə varlıq hesab etmək, maddi dunyaya və o cümlədən insan bədəninə həqarətli münasibət bəsləmək halları da olmuşdur. Platon maddi dünyanı ideyaların kölgəsi hesab etmiş və ancaq ideyaları həqiqət saymışdır. Lakin Platonun ideyaları nəinki cisim və hadisələrin, eləcə də insan şüurunun fövqündə dayanıb. Halbuki, insana bilavasitə bəlli olan, insan üçün yeganə faktiki reallıq olan onun öz daxili aləmidir. Lakin bu aləm də insan üçün heç də həmişə aydınlaşmır, işıqlanmır. İstər insanın xarici cisim və hadisələrlə təması zamanı, istərsə də fikrini öz iç dünyasına fokuslayarkən, bu dünyanın ancaq müəyyən məqamları açılır, işıqlanır, can- lanır. Dünən gördüklərimiz, keçmiş yaşantılar bu gün daha artıq canlı deyil, arxivə, ehtiyat bölgəsinə (hafizə), qaranlıq, passiv bölgəyə köçmüş və reallığını itirmişdir. Mənim üçün indi real olan ancaq indi yaşadığım duyğular, ideyalar, yaşantılar – feno- menlərdir. Mənim öz reallığım da əslində məhz bu fenomendən ibarətdir. Yaşantının strukturunda duyğu və ideyanın yeri məsələsi də çox önəmlidir. Bütün fəlsəfi yaradıcılığı boyu psixologizmin əleyhinə çıxan, onun təsirlərindən xilas olmaq, elmi təlimləri riyazi dəqiqliklə ifadə etmək mövqeyindən çıxış edən E.Husserl insan şüurunun da strukturunda aydın ideyalara böyük önəm verir və hər cür duyğu təsirlərindən kənar, ideya səviyyəsindəki yaşantıları gerçəklik kimi irəli sürür. Hissi aləmdən bizə məlum olan hər bir cisim və ya hadisə şüurun müvafiq yönəldilməsi,
- 142 -
intensiyası zamanı müxtəlif ideal modellər, fenomenlərlə fiksə olunur. Əslində söhbət nədən gedir? Söhbət bizim şüurumuzda yaranan müəyyən bir obrazın gerçəklik kimi qəbul olunma- sından, yəni guya obrazın arxasında dayanan hansı isə maddi şey, cisim deyil, bu obrazın özü gerçəklik kimi götürülür. Lakin sual olunur ki, hissi təcrübədə yaranan obrazla bu fikri obrazın fərqi nədədir? Bu obraz əslində təkcənin, ayrılıqda götürülmüş hər hansı bir predmetin deyil, ümuminin obrazıdır.
- 143 -
ORTA ƏSRLƏRDƏ FƏLSƏFİ, ELMİ VƏ ƏMƏLİ BİLİYİN İNKİŞAF XÜSUSİYYƏTLƏRİ Orta əsrlərdə fəlsəfi fikir bir tərəfdən dini dünyagörüşü, digər tərəfdən də, elmin fəlsəfədən ayrılması kontekstində inkişaf edirdi. İslam dünyasında da belə idi. Daha çox dinə və mənəviyyata əsaslanan kəlam və sufizmlə yanaşı, platonçuluq və aristotelizm zəminində fəlsəfə elmi dünyagörüşünün metodoloji əsası kimi də inkişaf edirdi. Mənsur Həllac, əl- Qəzali, Ş.H.Sührəvərdi, Mövlana, İbn Ərəbi ilə yanaşı, Fərabi, Biruni, İbn Sina, Ş.Y.Sührəvərdi kimi filosofların fəaliyyəti o dövrdə fəlsəfənin təkcə dinlə deyil, elmlə də sıx bağlı olduğuna dəlalət edir. Təsadüfi deyildir ki, bu dövr bir çox tədqiqatçılar tərəfindən İntibah kimi dəyərləndirilir. A.Koyre yazır: «Ərəb dünyası özünü ellin dünyasının varisi və davamçısı hesab edir. Və bu tamamilə ədalətli iddiadır; belə ki, ərəblərin parlaq və zəngin orta əsr sivilizasiyası sözün tam mənasında ellin sivilizasiyasını mənimsəmiş və inkişaf etdirmişdir. Əslində bu orta əsrlər yox, İntibahdır (kursiv mənimdir – S.X.). Məhz buna görə də o, latın nadanlığının əksinə olaraq oynadığı müəllim rolunu çox yüksək səviyyədə ifa etmişdir». 1 Daha sonra Koyre ərəb-islam sivilizasiyasının tezliklə öz missiyasını Qərbə ötürərək kənara çəkilməsinin səbəblərini izah etməyə çalışır. Lakin, görünür «ərəb sivilizasiyası» adlandırdığı hadisənin əsas
1 А.Койре. Очерки истории философской мысли. М., 1985, стр. 53-54. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|