FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 85 -
ideyanın realizasiyası olması məsələsi insan iradəsinin fövqündədir. Əlbəttə, hər bir insan, ümumiyyətlə insan ideyasının daşıyıcısıdır. Lakin Platonun bölgüsünə görə, bu ideyanın təqlidi sayılmalı olan ayrı-ayrı konkret insanlar özləri də Allah tərəfindən yaradılmışlar. Yəni insanların bütün başqa varlıqlardan fərqli olaraq iki yaradıcısı olduğunu qəbul etmək lazım gəlir. Platonun yuxarıdakı misalında hissi aləmə mənsub olan konkret çarpayıların yaradıcısı kimi, dülgər qəbul edilir. Platon ayrı-ayrı çarpayıları ona görə həqiqi varlıq hesab etmir ki, onlar ideyanın özü yox, onun təsviri, təqlididir. Lakin Platon hər bir konkret çarpayıda həmin ilkin ideyanın «yaşadığını» qəbul etsəydi, məsələ tamam başqa cür görünərdi. Onda hər bir çarpayının bir yox, iki yaradıcısı olduğu, daha doğrusu, ilkin yaradılmışın hissi aləmdə təqlidçi vasitəsiylə bu aləmə gətirilməsi faktı ortaya çıxır. Yəni bizim hissi aləm adlandırdığımız bu cisim və hadisələr dünyası, əslində həm də ideyaların yaşadığı bir dünyadır. Sadəcə olaraq, bir ideya kopiyalanır və onun daşıyıcısı olan bütün cismlərə paylanır. Problemi yeni ampluada təsəvvür etmək üçün biz çarpa- yının şəklini yox, heykəlini düzəldən sənətkar fərz edək. Hər bir heykəl, əgər ölçülər və material müvafiq seçilibsə, elə çarpayının özü olur. Beləliklə, bu halda ikinci və üçüncü təqlid pillələri bir pillədə birləşmiş olur. Əgər ideyanın da, Platonun təqdim etdiyinə uyğun olaraq harada isə bir təbii varlıq kimi, unikal nümunə kimi deyil, məhz hissi obyektlər- də, cismlərdə «yaşadığını» və onların kopiyalanaraq çoxal- dılmasını həyata keçirən və bu işdə vasitə kimi çıxış edən insanların zehnində mövcud olduğunu qəbul etsək, problem xeyli dərəcədə başqa səpkidə ortaya çıxır. Əbu Turxan vahid ilə çoxluğun nisbətindən bəhs edər- kən, vahid ideyanın müxtəlif cismlərdə təcəssümünü əsaslan- dırmaq üçün Qurani-Kərimə istinad edir. Taha surəsinin 50-ci ayəsində Musanın dili ilə deyilir: «Rəbbimiz hər şeyə Öz xilqətini (başqa nəşrdə – surətini və şəklini) verən sonra da ona doğru yolu göstərəndir». Allahın təbiəti, xilqəti cismani olmadığından o, ruh və ya ideya kimi təsəvvür edilir. Müstəqim mənada Allahın «surətindən», «şəklindən» bəhs etmək düzgün - 86 -
olmadığından burada söhbətin Aristotel mənasında «forma»dan, «surət»dən getdiyi, yəni əslində ideyadan bəhs olunduğu şübhəsizdir. Allah cismlərə özünəməxsus olan bir əlamət, yəni ideya təlqin edir (insan bədəninə ruh üfürülməsi də bu qəbildəndir). Hər bir şeyin sonrakı «doğru yolu» da məhz bu ideyada proqramlaşdırıl-mışdır. «Yol göstərilməsi» əslində «tale yazısı»dır. Biz bunu ancaq insana aid edirdik. Amma görünür, hər şeyin öz taleyi var. Baxılan halda Pyerə adekvat olan ideya, ümumiyyətlə insan ideyası yox, Pyerin öz fərdi ideyası olmalıdır. Yəni bu ideya məhz Pyeri səciyyələndirən, onu digər insanlardan fərq- ləndirən cəhətləri, Pyerin fərdi taleyini də əhatə edir. Ümumi haqqında ideya təkcə haqqında ideyaya keçir. Bu cəhət ancaq xüsusi isimlərlə ifadə oluna bilən, fərdiyyətin ayrıca mənası olan obyektlərə aiddir. Yəni onların ümumi ideya (insan idyeası) ilə yanaşı, fərdi ideyaları (məsələn, Pyer ideyası) da vardır. Bitkilərin və heyvanların hələ rüşeymində onun gələcək «taleyi yazılıbsa» biz burada ancaq ümumi ideyanı nəzərdə tuturuq. Belə ki, buğdadan buğda, almadan alma əmələ gəlir. Aslanın balası aslan olur. İstənilən halda növ dəyişməz qalır. Rüşeymdə proqram şəklində saxlanan və genetik olaraq ötü- rülən ancaq növün ümumi cəhətləri olur, müəyyən fərdi əla- mətlərin formalaşması isə mühitin təsiri ilə həyata keçir. Buna mutasiya deyilir. Biz (insanlar) düşünürük ki, bitki və heyvanların fərdi taleyi ola bilməz. Onların mahiyyəti növlərində ehtiva olu- nur. Bu yanaşmaya görə, eyni növdən olan bütün buğdalar elə buğdadır və onları fərqləndirməyə nə ehtiyac, nə də imkan vardır. Fizikada elektronlara bu cür münasibət məşhur «elektronların ekvivalentliyi» prinsipində öz əksini tapmışdır. (Lakin bəzən elementar zərrəciklər də özlərini müxtəlif cür apardıqda və eyniyyət prinsipindən kənara çıxdıqda alimlər bu faktı anlaşılmazlıq kimi qəbul edirlər. Məsələn, eyni şəraitdə elektronlardan bəzilərinin özünü fərqli aparması faktları «elektronun iradəsi» problemi ətrafında geniş müzakirələrə və mübahisələrə səbəb olmuş- du və bu problem fiziklər üçün bu gün də açıq olaraq qal- maqdadır). - 87 -
İnsanın eqoist təsəvvürünə görə, hər hansı bir buğda dənəsi öz fərdi həyatını yaşaya bilməz. Onun bütün varlığı buğda olması ilə əlaqədardır. Burada ancaq ümumi ideya vardır. Fərdi həyatdan və fərdi ideyadan danışmaq mümkün deyil. Ancaq «buğda» ideyası və ya «çarpayı» ideyası varlıqdır. Həm varlıq, həm də mahiyyətdir. Burada varlıqla mahiyyət üst-üstə düşür. İnsan bəlkə də yeganə varlıqdır ki, hər bir insan sadəcə insan ideyasının daşıyıcısı olmayıb, həm də konkret, fərdi, təkrarolunmaz bir ideyanın daşıyıcısıdır. (Düzdür, tək-tək hallarda heyvanlar və hansı isə cismlər də fərdiləşir. Məsələn, Çingiz Aytmatovun əsərlərində hansı isə bir heyvanın taleyi oxucunu o dərəcədə maraqlandırır ki, o əsərin qəhrəmanına çevrilir – «Əlvida, Gülsarı» əsərində olduğu kimi. Bununla belə, xüsusiləşən məhz insandır. «Qara nər» də, «Gülsarı» da insan taleyinə daxil olduğu üçün – insaniləşərək xüsusiləşirlər). Ümumi insan ideyası mahiyyətlə, fərdi insan ideyası isə təza- hürlə üst-üstə düşür. «Upanişadlar»da var olan hər şeyin Brahmanın bütövlü- yündən bir parça olduğu söylənilir. «Yalnız tək bir uca gerçək vardır, o da Brahmandır. Aşağıda olan da odur, yuxarıda olan da. Qərbdə, şərqdə, şimalda, cənubda olan da odur. Bütün evren Brahmandan başqa bir şey deyildir». 1 Bu ideya əslində islam monizmi ilə də çox gözəl səsləşir. Allahın məkan fövqündə olması və eyni zamanda bütün məkanı ehtiva etməsi İslamın əsas ehkamlarından biridir. Lakin bu fikrin panteist çalarlarını önə çəkəndə təhriflərə yol verilə bilər. «Upanişadlar»da Uddalaka ilə oğlu Şvetekato arasındakı söhbətdə bu təlimin əsas ideyası çox sadə şəkildə izah olunur: «Şvetekato on iki illik təhsildən sonra qayıdır, amma ən uca gerçəyi hələ qavramamışdır. Uddalaka oğluna ən uca gerçək olan atmanı tanıtmağa çalışır. Ata oğluna deyir: «Mənə bir hind inciri gətir və onu yar.» – «Yardım.» – «Nə görürüsən?» – «İçində kiçik çəyirdəklər vardır» – «Yar o çəyirdəkləri və bax gör, nə görürsən.» – «İçi boşdur, əfəndim.» – «Bax o çəyirdəyin içindəki sənin görmədiyin öz-dən hind inciri ağacı bitir.
1 İlham Güngören. Buda və ögretişi. İstambul, «Yol yayınları», 1981, səh. 28. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|