FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 20 -
simvolları kimi tanınan Nizami, Mövlana, Sədi Şirazi, Hafiz və s. məhz həyat hikmətlərini tərənnüm edirdilər. Sufizmə də Qərbdə ən çox ona görə maraq vardır ki, burada mənəviyyat fəlsəfəsi həyat tərzi ilə birləşir. İslam özü bir dünyagörüşü olmaqla yanaşı, ilk növbədə müəyyən həyat tərzini, mənəvi prinsipləri ehtiva edir. Bütün bu məsələlər inteqrativ şəkildə – «şərqşünaslıq» (bəzən daha konkret – «islamşünaslıq») adı altında öyrənilir. Amma orta əsr islam fəlsəfəsinə ümumbəşəri fəlsəfi inkişaf prosesinin aparıcı bir mərhələsi kimi yanaşılmır. Bizim tədqiqatçılar isə fəlsəfənin inkişaf tarixində bizə məxsus səhifələrin də olduğunu daha çox tarixi aspektdə yada salır və bununla kifayətlənirlər; müsəlman filosoflarının hansı ideyalarının müasir fəlsəfi fikrin formalaşmasında rol oynadığını və onların öz aktuallığını nə dərəcədə saxlaya bil- diyini araşdırmağı isə «unudurlar». Bəli, islam fəlsəfəsi bir qayda olaraq orta əsrlərin timsalında yada salınır. Və bu zaman orta əsr (islam) fəlsəfəsi adlandırdığımız mərhələnin nə də- rəcədə orijinal olduğunu, antik fəlsəfəyə nisbətdə nə də-rəcədə müstəqil və yeni olduğunu araşdırmağa da bəzən ehtiyac duymuruq. Böyük fəxarətlə «Şərq renessansından» danışırıq. Amma fərqinə varmırıq ki, biz orta əsrlərdə müsəlman mütəfəkkirlərinin xidmətini ellin mədəniyyətinin (və fəlsəfəsi- nin) yenidən oyanışı, dirçəlişi kimi qəbul etməklə, əslində bir sıra Qərb tarixçilərinin iddialarını təsdiqləmiş oluruq Av-ropa renesansından sonra yeni Avropa mədəniyyəti (və fəlsəfəsi) yarandı. Bəs Şərq renessansından sonra nə yaranıb? Renessans özü müstəqil bir zirvə, nəticə kimi götürülür. Halbuki, renessansdan məqsəd yeni bir tərəqqi üçün platforma, postament hazırlamaqdır. Digər tərəfdən, orta əsr müsəlman filosoflarının yeganə mənbəyi antik fəlsəfə və ya ellin mədəniyyəti olmamışdır. Burada Şərqin öz qədim fəlsəfi düşüncə ənənələri, zərdüştilik, hind-çin fəlsəfəsi və s.-dən də istifadə olunmuşdur. Ən başlıca xidmətlərdən biri isə, islam dünyagörüşünün fəlsəfi əsaslarının işlənib-hazırlanması olmuşdur. Əl-Qəzalinin bütün fəlsəfi yaradıcılığı bu məqsədə xidmət etmişdir və sonralar xristian sxolastları ən çox məhz onun ideyalarından bəhrələnmişlər. Antik fəlsəfi fikrin islam ehkamları ilə uzlaşdırılması əslində yeni mahiyyətli, hətta çox
- 21 -
vaxt yeni məzmunlu fəlsəfi problemlərin, ideyaların ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur. Məlum fəlsəfi nəzəriyyələr arasında ən çox yeni platonçuluğa meyl edilməsi də müsəlman filosoflarının antik fəlsəfi təlimlərə seçkili münasibət bəsləməsinin nəticəsi idi. Seçkili münasibət üçün isə əvvəlcə müəyyən meyarlar, məxsusi mövqe olmalıdır. Qərb filofosları çox vaxt yunan fəlsəfəsi ilə özləri ara- sında körpü rolunu da bizə «çox görürlər». B.Rassel yazır: «Bütün Qərb fəlsəfəsi – yunan fəlsəfəsidir və bizi keçmişin bö- yük mütəfəkkirləri ilə bağlayan iplərin nə vaxtsa qırılmasını qəbul etmək olmaz». 1
fəlsəfi fikir tarixində bizim də payımız olduğunu iddia edə bilmək üçün ancaq orta əsr müsəlman filosoflarının və alim- lərinin yaradıcılıqlarına istinad etməli oluruq. Amma çox vaxt bu «pay» da inkar olunur və ya nəzərdən qaçırılır. Görünür unuduruq ki, tarixi yazmaq haqqı da bu gün güclü olanların əlindədir. Əbu Turxan demişkən, «bu günü olmayan xalqın keçmişi də yoxdur». Özümüzün ümumbəşəri fəlsəfi fikir tarixində həmmüəllif statusumuzu təsdiqləmək üçün çağdaş fəlsəfi fikir səviyyəsində dayanan, dünya fəlsəfə ictimaiyyəti tərəfindən nüfuz sahibi kimi qəbul olunan filosoflara ehtiyacımız vardır. Əks təqdirdə biz ancaq bütün dünya üçün yazılmış fəlsəfə tarixinin dişarında, harada isə özümüz üçün əlavə bir tarix yazmaqla təskinlik tapmalı olacağıq. «Şərq fəlsəfəsi», «islam fəlsəfəsi» və s. bu tipli kitabların çoxalması və getdikcə həcmlərinin artması, harada nə yazılıbsa tərcümə olunub, köçürülüb, yeni imzalar altında nəşr olunması, görünür, bunun nəticəsidir ki, «Qərb öz tarixini yazır, biz də özümüzünkünü yazaq» mülahizəsi rəhbər tutulur. Halbuki, əsas məqsəd bunları özümüzə yox, bu gün dünya fəlsəfi fikrində aparıcı rol oynayan, müasir fəlsəfi fikrin simasını müəyyən edən Qərb tədqiqatçılarına isbat edə bilməkdir. Bunun üçün isə, bir tərəfdən, müqayisəli təhlil lazımdır: «həqiqət müqayisədə üzə çıxır». Digər tərəfdən, müqayisə aparmağa, tarixi keçmiş haqqında keçərli söz deməyə, yenidən ölçməyə, öz meyarından
1
- 22 -
çıxış etməyə, artıq formalaşmış stereotipi dəyişməyə haqqı (nüfuzu) çatan, dünya fəlsəfə ictimaiyyəti tərəfindən qəbul olunan, «sayılan» çağdaş filosoflar lazımdır. Tarix ilə müasirlik bir-birini tamamlayır. Dünya fəlsəfi fikrinin ön sıralarına çıxmaq, aktual fəlsəfi problemlərlə bağlı tədqiqat aparmaq, yaradıcı ideyalarla çıxış etmək üçün isə ümumbəşəri fəlsəfə tarixinin yenidən nəzərdən keçirilməsi, daha obyektiv mövqedən şərhi, tənqidi təhlili tələb olunur. Bu gün, informasiya almaq imkanlarının çox geniş və yüksək olduğu bir şəraitdə qədim hind-çin fəlsəfi təlimlərindən tutmuş ən müasir tədqiqatlara qədər hərtərəfli məlumat bolluğu vardır və bunların dilimizə tərcüməsi, əlbəttə, yaxşı haldır. Lakin fəlsəfənin xüsusiyyəti bundan ibarətdir ki, burada məlumat bolluğu, tarixi təfərrüatlar deyil, yaşarlı fikirlərin önə çəkilməsi vacibdir; mətnlərin tərcümələri deyil, ideyaların «tərcüməsi» önəmlidir. İdeyalar «tərcümə olunarkən», terminoloji fərqlər aradan qaldırılarkən, mətnlər ortaq məxrəcə gəlir və təkrarlanan hissələr atıldıqdan sonra ancaq yeni, orijinal ideyalar qalır. Bu proses fəlsəfi-tarixi reduksiya prosesidir. Fəlsəfə tarixi təkrarlardan, perspektivsiz kənaraçıxmalardan təmizləndikdən sonra müasir fəlsəfi fikir səviyyəsi ilə eyniləşmiş olur. Nəticədə bir çox keçmiş filosoflar müasirlərimizdən daha böyük səlahiyyətlə çağdaş fəlsəfənin yaradıcıları, müəllifləri olurlar. Bu kitabın əsas missiyası da klassik fəlsəfənin yaşarlı ideyalarını müasir fəlsəfi fikir müstəvisinə çəkmək və ümumbəşəri fəlsəfi fikir tarixinin reduksiyası sayəsində daha mükəmməl fəlsəfi bir sistem üçün zəmin hazırlamaqdan iba- rətdir.
Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|