FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 35 -
yaratdığı şey ağıldır» fikrini qədim yunan filosoflarının əsərlərində də arayaraq, bunu xüsusilə vurğulayır. Pifaqora istinadən əvvəlcə ağıl ilə ruhun, sonra digər şeylərin ya- radıldığını iddia edir. Füzulinin mövqeyindən yanaşıldıqda Aristotel də fəal əqlin hər şeydən öncə olduğunu qəbul edir: «Ağıl öz mahiyyətini və səbəbiyyətini xatırlamış (kursiv mənimdir – S.X.) və bu xatırlamadan şeylər nəşət etmişdir». 1
lərinə müraciətdə çox vaxt sərbəstlik göstərir. Nizami kimi, o da yeri gələndə öz fikrini başqasının vasitəsi ilə deyir. Məsələn, yuxarıda Aristotelə istinadən dediyi fikirdə xatırlama aktı yaradıcılıq üçün əsas kimi verilir. Qədim Şərqin dualist mənbələrinə istinadla yazdığı fikirdə də ilk mənbə olan müdrik nur (Sührəvərdidə: Nur əl-Ənvər) özü haqqında düşünərkən bu düşüncədən varlığın iki əsası olan işıq və qaranlıq yaranmışdır. 2 Daha sonra Heraklitə istinadən dediyi fikrə görə, İlk ünsürün təsəvvüründən ruh və əql yaranmışdır. 3 Fəlsəfə tarixindən məlum olduğuna görə, iradə və təsəvvürün dünyanın əsası kimi götürülməsi Şopenhauerə məxsusdur. Maraqlıdır ki, Füzuli də eyni mövqedən çıxış edir; nəyi isə xatırlamaq, düşün- mək, təsəvvür etmək onun yaranışı, hissi mövcudluğu üçün şərt olur. «Nəyinsə yaranması üçün onu istəmək, lap çox istəmək lazımdır» fikri İsa peyğəmbərdə də vardır. 4 «İstəmək» isə bir tərəfdən, iradi akt olsa da, digər tərəfdən, sevgi, məhəbbətdir. «Varlığın səbəbi məhəbbətdir» qənaətinə Füzuli fikrin məhz yuxarıda göstərdiyimiz təkamül yolu ilə gəlib çıxmışdır. Bəli, Füzuli də Nizami kimi, böyük fəlsəfə klassiklərinin fikirlərinə sərbəst yanaşır və onları öz ideya təkamülünə yol yoldaşı edir. Amma mahiyyətlər çox aydın ifadə olunur. Mə- sələn, Platonun təlimi belə izah edilir: «Aləm iki aləmdən iba- rətdir: 1. Əql aləmi ki, əqli qəliblər və ruhani surətlər oradadır. 2. İçərisində cismani bədənlər və növə mənsub cismlər olan və parlaq bir güzgü kimi əşyanın şəklini özündə əks etdirən duyğu
1
2 Yenə orada, səh.95. 3 Yenə orada. 4 İncil. Əhdi Cədid. Stokholm, Bibliya Tərcümə İnstitutu, 1993 - 36 -
(hiss) aləmi; belə ki, bu aləmdəki varlıqlar o aləmdəki varlıqların izləri (inikası)-dir». 1
Göründüyü kimi, orta əsrlərdə Azərbaycanda fəlsəfə ta- rixinə dair ayrıca əsərlər yazılmasa da, bu mövzuya geniş yer verilmiş, əvvəlki filosofların yaradıcılığına hörmət və ehtiramla yanaşılmış, onların fikirləri yığcam şəkildə təqdim və şərh olunmuşdur. Sonralar M.F.Axundovun da öz yaradıcılığında fəlsəfə klassiklərinə müraciət etməsi, onlarla pole-mikaya girməsi Azərbaycanda fəlsəfi fikrin klassik ənənələr üzərində qurulmasından və onun peşəkar səviyyəsindən xəbər verir. M.F.Axundov həm özü Cəlaləddin Rumi (Mollayi- Rumi), David Yum, Con Stüart Mill kimi görkəmli filosoflar haqqında ayrıca məqalələr yazmış, Mənsur Həllacın, Ə.Ca- minin, Spinozanın, Volterin və s. mövqelərinə münasibət bildirmiş, həm də ədəbi və fəlsəfi fikir tarixinin, tənqidi təhlilin əhəmiyyətini vurğulamaqla öz qələmdaşlarına bu sahədə çox yazmağı tövsiyə etmişdir: «…Yeni tərbiyə tapan gəncləri təşviq etmək üçün alimlərin, fazillərin, filosofların, həkimlərin, şair və ordu sərkərdələrinin ən məşhurlarının həyatını dəxi yaza bilərsən. Onların əsərlərindən, yazılarından və fikirlərindən parçalar, hünərlərinə dair misallar yazmalısan». 2 Əlbəttə, M.F.Axundovun əsərlərinin məzmunu ilə əlaqədar, xüsusən onun şairlərə, nəzmlə yazılan fəlsəfələrə, Şərq düşüncə ənənələrinə münasibəti ilə əlaqədar mübahisə etmək olar, amma bizi indi maraqlandıran sadəcə keçmiş irsə müraciət, tənqidi təhlil ənənəsidir. Əslində Azərbaycanın böyük yazıçı və filosoflarının klassik fəlsəfi irsə sayğılı münasibəti, fəlsəfə tarixinin önəmli məqamlarını öz təlimlərinə daxil etmələri, məşhur filosofları dönə-dönə yad etmələri Əbu Nəsr Fərabi, İbn Sina kimi böyük müsəlman filosoflarının qoyduğu ənənənin davamıdır. Fərabinin Platon və Aristotel təlimini necə geniş və anlaşıqlı şəkildə şərh etdiyini yada salmaq kifayətdir. Yeni dövr filosoflarının da böyük bir qismi öz təlimlərini
1 Yenə orada, səh.94. 2 M.F.Axundov. Kritika // Bədii və fəlsəfi əsərləri. B., «Yazıçı», 1987, səh. 334. - 37 -
yaratmaqla bərabər fəlsəfə tarixinə müraciət etmişlər. Hegel, Feyerbax, B.Rassel, K.Yaspers kimi böyük filosofların fəlsəfə tarixini də sistemləşdirmək cəhdləri xüsusi diqqətəlayiqdir. Əlbəttə, Qərb filosoflarının «tarixçiliyində» Şərqə münasibətdə müəyyən unutqanlıq hallarına tez-tez rast gəlirik. Amma təbii ki, hərə ilk növbədə özünün daha yaxşı bildiyini önə çəkir. İnsanın özünü məhz bir insan olaraq dərk etmək tə- şəbbüsləri ilə yanaşı, onun özünü bir millət nümayəndəsi olaraq da anlamaq və ifadə etmək təşəbbüsləri təbiidir. Hər bir xalqın bir millət olaraq formalaşmasında milli məfkurənin və fəlsəfi fikrin böyük rolu vardır. Lakin ümümbəşəri fəlsəfi fikir heç də milli məfkurələrin məcmusu şəklində yaranmır. Milliliyin fövqünə qalxan, insanın mahiyyətindən, ümumiyyətlə insan həyatının məna və məqsədindən çıxış edən ayrı-ayrı böyük mütəfəkkirlərin fəlsəfi yaradıcılığı onlara bütün bəşəriyyətin, insan cinsinin adından danışmaq səlahiyyəti verir. Müasir fəlsəfənin gəlişməsində müxtəlif dövrlərdə müxtəlif xalqların nümayəndələri öncül rol oynamışlar. Bəşəriyyət vahid olduğu kimi fəlsəfi fikir tarixi də vahiddir. Bununla belə, fəlsəfi fikrin harada, nə vaxt və hansı isti- qamətdə inkişaf etməsi ayrı-ayrı millətlərin sosial, iqtisadi, mədəni-mənəvi durumları ilə də sıx surətdə əlaqədardır. Milli fikri ümumbəşəri ilə müqayisə edə bilmək üçün, heç şübhəsiz, əvvəlcə milli Məni həm duyğu, həm də təfəkkür səviyyəsində tanımaq tələb olunur. Əks halda doğma və yadı fərqləndirmək, sənə məxsus olanı başqalarına məxsus olandan ayırmaq mümkün olmaz. Dərk olunmuş vətənpərvərlik, təbii ki, daha dayanıqlı və daha faydalı olur. Vətəni, xalqı, milləti sevərəkdən və bəzən hətta məhz sevdiyinə görə ona ziyan da vurmaq mümkündür. Vətənin, millətin nə ilə səciyyələndiyini bilmədikdə, onun rasional simasını görmədikdə, mənafeyini dərk etmədikdə, sadəcə sevgi notları üzərindəki qurulmuş fəaliyyətin fayda gətirmək şansı ziyan gətirmək ehtimalına bərabər olur. Milli özünüdərk və fərdi fəaliyyətlərin bu kontekstə sa- lınması tələbi hər bir adamın üzərinə ağır yük qoyur. Və bunu hər bir adamdan tələb etmək də düzgün deyil. Yəni, hər bir adam fəaliyyət göstərmək üçün əvvəlcə filosof ola bilməz. Mil- Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|