Fərhad məMMƏdov tahiRƏ allahyarova

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
124
rasiya  etmək  və  rəqabətədavamlı  mövqe  tutmaq,  analitikanın  keyfiyyətini 
yüksəltmək və s. daxildir;    
7.  Kadr resursu, təşkilati resurslar və intellektual resurslar kimi ciddi məsələlərin 
müəyyən edilməsi; 
8.  ABM-lərin  kəmiyyət mərhələsindən  keyfiyyət mərhələsinə keçməsi, analitik 
məhsul bazarında “tələb və təklif” probleminin müəyyən edilməsi, dünyada 
rəqabətə- davamlılığının  təşkil edilməsi;
Hələlik isə ölkə miqyasında mövcud olan analitik ABM-ləri üçün kəmiyyət ba-
xımından rəqabət mühiti mövcud olsa da, sağlam rəqabətin aparılması müşahidə 
edilmir. Yerli ABM-lərin fəaliyyətinin dəyərləndirilməsi üçün keyfiyyət meyarla-
rına gəldikdə isə, şərti olaraq beş ballıq sistemlə (1-ən aşağı bal; 5 - ən yuxarı bal) 
bunları göstərmək olar: 
•  İnformasiya texnologiyaları ilə işin aparılması və internet məkanında fəallıq - 
3 bal; 
•  Elmlərarası problemlər üzrə tədqiqatların aparılması - 3 bal;
•  Tədqiqatların nəzəri-metodoloji əsaslarına riayət edilməsi - 3 bal;
•  Dünya siyasi elminin əsas tədqiqat metodlarına və istiqamətlərinə bələd olmaq 
- 2 bal;
•  Kreativ işləmək qabiliyyəti - 2 bal;
•  Təhlillərdə nəzəri və tətbiqi politologiyanı birləşdirə bilmək baçarığı-2 bal;
•  Yeni tədqiqat sahələrinin formalaşdırılması - 2 bal.
Bu səbəblərin mövcudluğu yalnız subyektiv olmayıb, həm də obyektiv  köklərə 
bağlıdır. Siyasi elmin yaşının bir neçə əsr olduğu inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə 
yerli politoloji araşdırma ənənəsi, məktəb və mütəxəssislərin mövcud vəziyyəti ölkənin 
digər sahələrində müşahidə edilən yüksəliş templəri ilə ayaqlaşa bilmir. Bəzi ekspert 
sorğuları da göstərir ki, bu sahədə inkişaf  bir sıra problemlərin həlli ilə bağlıdır. 
Həmin amillərə aşağıdakılar daxildir:

nəzəri-metodoloji bazanın zəifliyi;

problemlərə səthi yanaşma;

analitik strukturların kadr korpusunun tərkibinin kifayət qədər səriştəli olma-
ması;

analitik məhsula tələbin olmaması;

elmi yeniliklərin və kreativliyin olmaması; 

siyasi təhlil və politologiya sahəsində davamlı ənənə və elmi məktəblərin ol-
maması;

siyasi təhsilin tədrisinin yeni tətbiq edilməsi, tədrisin analitik bazarın forma-
laşmasından özünütəcrid etməsi;

ixtisaslı mütəxəssis, peşəkar  politoloqların çatışmazlığı;

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
125

müəyyən  siyasi-ideoloji  çərçivədə  özünü  senzura  etmək  ənənəsinin,  “qrant 
verən  mənbələri  məmnun  etmək”  diktəsinin  olması  (tanınmış  bir  Mərkəzin 
ABŞ  İnkişaf  Agentliyi  ilə  birgə  hesabatın  təqdimat  mərasimində  Agentliyin 
nümayəndəsi müəyyən rəqəmlərə düzəliş etdiklərini vurğulamışdı - T.A.)
Ölkədə  kəmiyyət  baxımından  elmi  dərəcələri  olan  çoxsaylı  mütəxəssis  or-
dusu mövcuddur. Bu isə o deməkdir ki, analitik mərkəzlərin inkişafı kəmiyyətin 
keyfiyyətə çevrildiyi zaman mümkün olacaqdır.  Hələlik isə ABM-lərin cəmiyyət 
həyatında dünya təcrübəsində mövcud olan layiqli yer tutması yönündə hər hansı 
birliyinin, alyansının yaranması mühüm addım ola bilərdi
Ümid etmək olar ki, adekvat əməkdaşlıq və koordinasiya mühitinin yaradılma-
sı Azərbaycanda innovativ və kreativ elitanın formalaşmasında təkanverici effekt 
verə  bilər.  Eyni  zamanda,  bu,  yeni  nəsil ABM-lərin  yaranmasını  da  şərtləndirə 
bilər.
3.7. Azərbaycanda Araşdırma və  
Beyin Mərkəzlərinin tipologiyası və təsnifatı
Aparılan tədqiqatın əsas məqsədlərindən biri ölkədə BM-nin təsnifləşdirilməsinə 
cəhd  edilməsi  olmuşdur.  Dünya  təcrübəsində  olduğu  kimi,    Azərbaycanda  də 
ABM-lərin tipologiya və təsnifatında müxtəlif yanaşmalar ola bilər. Nəzərə alı-
narsa ki, ümumiyyətlə, ABM-lərin təsnifat meyarları bütövlükdə dünyada böyük 
mübahisələrin mövzusudur, onda bu başa düşülən vəziyyətdir. Buna görə də həm 
mövcud dünya təcrübəsinə müraciət etməklə, həm də eyni zamanda mübahisəli 
məqamlrı qeyd etməklə müəyyən mənzərəni yaratmaq olar. 
Azərbaycanda yaranan və fəaliyyət göstərən BM-lərin dəqiq sayının verilməsi 
mümkün  deyil.  Milli  məkanda  mövcud  olan  digər  təşkilatlar,  ictimai  birliklər 
və  s.  kimi  onların  mütləq  qeydiyyatı  tələb  olunmadığı  və  ya  qeydiyyatla  bağlı 
problemlər olduğu üçün bu sahədə rəsmi məlumat mövcud deyil. 
Problem yaradan digər məsələ isə “beyin mərkəzi” anlayışının digər ictimai 
birliklərdən fərqini müəyyən edən tədqiqatların, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, yox 
dərəcəsində olmasıdır. Bu vəziyyət qeyd edilən qurumların mövcud olduğu bütün 
dünya ölkələrinə aid edilə bilər. Bununla belə, BM-lərin  dəqiq sayının müəyyən 
edilməsində çətinliklərin olmasına baxmayaraq, ölkədə ictimai birliklərin ümumi 
mənzərəsinə dair məlumatlara əsaslanmaqla onları təsnifləşdirmək və ümumi bir 
nəticəyə gəlmək mümkündür. Tədqiqatçıların bir çoxu “beyin mərkəzləri”ni təsnif 
etməyə çalışıblar. 
Klassik təsnifata əsasən “beyin mərkəzləri”nin 3  kateqoriyası fərqləndirilir. 

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
126
Milli  məkanda ABM-ləri  klassik  (Amerkada  tətbiq  edilən)  təsnifatla  aşağıdakı 
kimi sistemləşdirmək olar: 
1.   dövlət strukturlarında fəaliyyət göstərən analitik qurumlar;
2.   qeyri-dövlət ictimai siyasət institutları;
3   akademik və universitet əsaslı tədqiqat institutları.
Bir  neçə  azsaylı  partiyayönlü  mərkəzin  analitik  qurumları  özlərini  bu 
mərkəzlərlə  identikləşdirmədiyi  və  fəallığı  hiss  olunmadığı  üçün  təsnifatda  yer 
almamışdır.
Eyni zamanda bu mərkəzlərin özlərini də:
1.  məqsədyönlü  (özlərini  BM  adlandıran  və  BM  ilə  identikləşdirən)  strateji 
mərkəzlər; 
2.  araşdırma layihələrini həyata keçirən BM-lər;
3.   intellektual birliklər - kimi qruplaşdırmaq olar.
Birinci qrupa aid olanlar öz profillərini konkret olaraq bildikləri üçün müxəlif 
layihələrin təşəbbüskarları və sosial inkişafın mərkəzləri kimi çıxış edirlər. Məhz 
buna və peşəkarlığına görə onların ciddi maliyyə problemləri yoxdur. Fəaliyyət 
istiqamətləri isə açıq şəkildə ifadə edilmiş sosial-iqtisadi yöndür.
Araşdırma layihələrini həyata keçirən BM-lər aydın strateji məqsədlərə ma-
lik deyil və əsasən, qrant və sifarişlərlə işləyirlər. Belə mərkəzlər xarici maliyyə 
manipulyasiyasından etibarlı müdafiə olunmayıb. Eyni zamanda, müsbət cəhətəri 
odur ki, müxtəlif sosial problemlərin həllində təcrübə və texnologiyaya, həmçinin 
başqaları ilə müqayisədə geniş resurs bazasına malikdirlər.
Burada  dünya  təcrübəsini  nəzərə  alaraq,  miqyas    və  səviyyə  göstəricisi  də 
nəzərə alınmaqla müxtəlif təsnifat meyarları tətbiq edilə bilər. Məsələn, BM-ləri 
fəaliyyət dairəsinə görə belə qruplaşdırmaq olar: 
1.   ümummilli səviyyəli siyasi qərarların həllinə yönümlü; 
2.   yerli və regional miqyaslı problemlərin tədqiqi ilə məşğul olan; 
3.   daxili və ya xarici siyasəti tədqiq edən.
Eyni  zamanda,  tədricən  klassik  ənənə  və  təcrübənin  mənimsənilməsi  və  
yeniləşməsi baş verir. İkinci kateqoriyaya aid olan ölkədəki ixtisaslaşmış akade-
mik tədqiqat institutları tam şəkildə siyasi tədqiqatlarla məşğul olmurlar. Onlar 
öz tədqiqatlarını nadir hallarda praktiki reallaşdırmağa çalışırlar. Birinci kateqo-
riyaya aid olan məsləkdaşlarından fərqli olaraq bu institutlar akademik statusları 
ilə əlaqədar hakimiyyətə çox az təsir göstərmək imkanına malikdirlər. Akademik 
institutların apardığı tədqiqatlar, əsasən, nəzəri və uzunmüddətli xüsusiyyətə ma-
likdir. Onların təqdim etdikləri məhsullar birbaşa praktiki əhəmiyyətə malik olma-
dığından dövlət strukturlarının operativ fəaliyyətlərində istifadə edilməsinə mane 
olur. Üçüncü kateqoriyaya aid olan BM-lər universitetlərlə bağlıdır Bu qurumlar 

---