Filologiya elmləri doktoru, professor
Yüklə 12,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
qeyd edildiyi kimi, əhalinin aşağı təbəqələrindən fərqli olaraq, əksərən könüllü surətdə islam dinini qəbul etmiş və xəlifəyə qulluq etməyə razı olduqlarını bildirmişdilər. Ərəblər dövlət idarələrinin mürəkkəb iş formalarına əsla hazır deyildilər, buna görə xəlifə Əbd ül-Malikin hökrnranhğmadək yerli əhalinin nümayəndələrinin müxtəlif inzibati vəzifələr tutması qadağan edilməmişdi. Ərəb dilində yazı işləri hələ I Ömər tərəfindən təşkil edilən iki divanda — xərac və cünd divanlarında — görülürdü, çünki bu divanlara bilavasitə xəlifənin özü nəzarət e d i r d i . A z ə r baycan və Arranda olan divanlara gəldikdə, Azərbaycanda yazı işləri pəhləvi dilində, Arranda isə ərəb istilasından qabaq olduğu kimi yunan dilində idi, yəni keçmişdə Sasanilər və Bizansa tabe olan ərazidə inzibati idarə aparatı əvvəlki kimi qalmışdı və bütün siyahılar həmin dillərdə yazılırdı.'”^ Xəlifə Əbd ül-Malik əvvəlcə Suriya divanlarında yazı işləri islahatına başlamışdı, sonralar isə qanun digər vilayətlərə də şamil edildi.'**^ İraqla qonşu olan əyalətlərdə yazı işi hicri tarixi ilə 81-ci ildə (b.e. 700/701-ci ilində) ərəb dilində aparıl- mağa b a ş l a n d ı . Ə b d ül-Malik ərəb olmayanları divanlardakı vəzifələrdən götürəndə onlara demişdi: "Başqa cür işlərdə özünüzə məşğuliyyət tapın. Allah belə istəmişdir ki, sizin di- vandakı xidmətiniz sona yetsin". Lakin A.Y.Krımskinin dediyinə görə, Əbd ül-Malikin bu sərəncamı tam ardıcıllıqla "nə onun vaxtında, nə də ondan sonra həyata keçirilə bilmişdi, çünki ərəb müsəlman ziyalılarının sayı az idi".'*^® Azərbaycanda və xüsusilə Arranda ərəblərin inzibati siyasətində Xilafətin şimal sərhədlərində yerləşən əsas şəhər və məntəqələrdə ərəb hərbi qarnizonlarının (rəbatlann) təşkili əhəmiyyətli yer tuturdu.'*’^ Həmin qarnizonların maliyyə xərcləri onsuz da Xilafətin vergi məngənəsində son dərəcə əzilən, məzlum Arran əhalisi üzərində ağır bir yük idi. 7. Ərəblərin dövründə Azərbaycan şəhərləri, ticarət və ticarət yolları Mənbələrdə şəhərlər haqqında ciddi məlumatın olmaması üzündən Azərbaycandakı orta əsr feodal şəhərlərinin meydana gəlmə səbəbləri və şərtləri, bunların inkişafı hələlik çox az öyrənilmişdir. Ölkənin iqtisadi sistemində Azərbaycan şəhərlərinin rolu, bunların daxili həyatı, quruluşu, şəhər əhalisinin 128 müxtəlif təbəqələrinin qarşılıqlı münasibətləri və bunlara oxşar bir sıra digər problemlər də kifayət qədər öyrənilməmişdir."*^® Azərbaycan şəhərləri arxeoloji cəhətdən pis öyrənilmişdir. Azərbaycanın orta əsrlərdəki şəhərlərinin necə yerləşdiyinə dair hələlik əlimizdə bir xəritə yoxdur. Azərbaycan ərazisində qədim şəhər xərabələrində çox az qazıntı işləri görülmüşdür. Arxeoloqlar göstərirlər ki, Azərbaycanın yazılı mənbələrdən məlum olan şəhərlərinin əksəriyyəti nəinki elmi cəhətdən öyrənilməmişdir, hətta onlar qeydə alınmamış və harada yerləşdiyi müəyyən edilməmişdir.^*® Şərti olaraq qeyd etmək olar ki, ərəblərdən əvvəlki dövrlərdə şəhərlər padşah və knyazların torpaqlarında salınırdı və adətən kənd mahalları — rustaklar bunlara aid edilirdi.Şəhərlər narazı və qaçqın kəndlilərin buraya gəlib pənah gətirdiyi yerlər idi və burada toplanan əhalinin birlikdə fəaliyyət göstərərək vahid kütlə halında birləşməsinə kömək edirdi. Şəhər əhalisinin əsas kütləsini bilavasitə istehsalçıların özləri təşkil edirdi və burada onların güzəranı ağır idi. Şəhərlərdə zadəganlarla bərabər, "zadəgan olmayanlar" və "sadə" adamlar da yaşayırdılar. Lakin həmin kateqoriyadan olanlar arasında varlı adamlar, xüsusilə tacirlər də var idi. Hər peşəyə sahib olan sənətkarlar bir küçədə və ya bir məhəllədə yerləşirdilər.'*®* Orta əsrlərdəki yazılı mənbələr və qazıntı materialları Azərbaycanda və Arranda bir neçə kateqoriya şəhərin mövcud olduğunu müəyyən etməyə imkan verir. Həmin dövrdə daha geniş surətdə ictimai əmək bölgüsü əmələ gəlir, sənətlər kənd təsərrüfatından ayrılır və şəhərlərdə mərkəzləşir. Şəhər kənddən ayrı düşür. Lakin həmin dövrdə Azərbaycan və Arran şəhərlərinin əksəriyyəti hələ mühüm ticarət-sənaye mərkəzlərinə çevrilməmişdi. Mənbələrdə təkcə "böyük" və "məşhur" adlanan şəhərlər ticarət-sənaye mərkəzləri idi. Bunlar beynəlxalq tranzit ticarətinin əsas yollan üzərində salınmış şəhərlər idi. Bərdə, Dərbənd, Çoqa, Beyləqan (Paytakaran) belə şəhərlərdən idi.'*®® Həmin şəhərlərdə ruhani və dünyəvi zadəganlar, tacirlər, sələmçilər və əkinçiliklə əlaqəsini kəsmiş sənətkarlar yaşayırdılar. Mənbələrdə göstərilir ki, şəhərlərdə geniş isteh- lak şeyləri hazırlayan sənətkarlardan başqa, "qızıl, gümüş, dəmir filizi və mis çıxarmaq bacarığı olan müxtəlif sənətkarlar da’’*®® var idi. Şəhərlərin ikinci kateqoriyası — əsas ticarət yollarından uzaqda yerləşən qapalı sənətkarlıq və ticarət mərkəzləridir. 129 Şəki, Qəbələ, Amaras, Şaınxor, Naxçıvan, Ərdəbil, Girdiman bu kimi şəhərlərdən idi. Həmin şəhərlər eyni zamanda qala idi, çünki burada çoxlu hərbi dəstələr olurdu. Bundan əlavə kənd tipli şəhərlər, yəni əkinçilik xarakterli şəhərlər də var idi; bunlar ictimai-iqtisadi mənada şəhər olmayıb, feodal vilayətlərinin inzibati mərkəzləri idi. Bunlarda ictimai və əmlak cəhətdən hələ aydın təbəqələşmə yox idi. Bu şəhərlərin əhalisi natural təsərrüfat həyatı sürürdü və başqa bazarlarla əlaqələri demək olar ki, yox idi. Bu dövrdə tədricən ticarət və mal mübadiləsi, bunların ardınca pul tədavülü artırdı.*^'* Biz qeyd edə bilərik ki, ərəblərin istilası başlananda Azərbaycan və Arranda keçmişdə qala şəhəri olmuş Ərdəbil, Bərdə, Beyləqan, Qəbələ, Şaınxor, Dərbənd, Çoqa, Naxçıvan, Şabran, Şamaxı, Qazaka (Şiz) və s. kimi bir sıra məşhur şəhərlər vardı. Azərbaycanın (Arranın) bəzi şəhərlərinin əzəmətini və bunların strateji əhəmiyyətini həmin şəhərlərin ətrafında çəkilən hasar və bürclərin qalıqları aydın sübut edir. Demək olar, bütün hasar və bürclər yonulmuş iri daşlardan hörülmüşdür, bunların özülü isə bişmiş kvadrat kərpicdən tikilmişdir. Azərbaycanın orta əsr şəhərlərinin quruluşu elə idi ki, qala hasarları və qüllələrin başında həmişə mazğal və bacalar qoyulurdu, çünki bunlar xaricdən ediləcək hücumlardan şəhərlərin müdafiəsini möhkəmləndirirdi. Aydındır ki, orta əsrlərdə ölkənin siyasi və iqtisadi həyatında əhəmiyyətli rol oynayan Azərbaycan şəhərləri də digər ölkələrin feodal şəhərləri kimi birdən-birə meydana gəlmirdi. Bu kimi şəhərlərin meydana gəlməsi üçün lazım olan iqtisadi şərait hələ orta əsrlərin əvvəllərində yaranmışdı. Lakin həmin dövrün yaşayış məntəqələrinin heç də hamısı iri feodal şəhəri səviyyəsinə yüksələ bilmirdi. Orta əsrlərin əvvəllərində şəhər təsərrüfatlarının ümumi inkişafı bunların dönüb orta əsr feodal şəhəri olması üçün zəmin yaratdı. Məhz bu nöqteyi-nəzərdən orta əsrlərin əvvəllərinə aid arxeoloji abidələrin tədqiqi olduqca əhəmiyyətlidir. Təəssüf ki, Azərbaycanın arxeoloji xəritəsində müəyyən edilməmiş yerləri göstərən ağ ləkələr hələ də çoxdur. Bunun əsas səbəbi Azərbaycandakı orta əsr abidələrinin arxeoloji nöqteyi-nəzərdən qeyri-bərabər surətdə öyrənilməsidir. Ayrı-ayrı təsadüfi tapıntılar hesaba alınmazsa, erkən orta əsrlərə aid abidələr son zamanlaradək ciddi və müntəzəm surətdə öyrənilməmiş, bu məqsədlə qazıntı işləri görülməmişdir. 130 Yüklə 12,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|