Fuad İskəndərov
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
əvvəldən başlanmışdı və milli hökumətin devriləcəyi təqdirdə məhz Gəncədə həyata keçiriləcək belə kütləvi etiraz aksiyasının planlaşdırılması Xudadat bəydən gizli saxlana bilməzdi. Əksinə vali kimi sözsüz ki, o, bütün bunlar barəsində ən birinci və daha müfəssəl şəkildə məlumatlandırılmışdı. Nağı bəy Şıxzamanh xatirələrində yazırdı: “Bir həftə Gəncə ətrafındakı kəndlərdə dolaşdıq. Hər yerdə qızğın hazırlıq gedirdi. Gəncə şəhəri və kəndləri bolşeviklərə qarşı üsyana hazırlaşırdılar. Böyük toplantı. Hər kəs fikrini söyləyir, qərarlar qəbul edilirdi. Şəhərdəki Gəncə alayının komandiri mərhum Cahangir bəy də yığıncaqda iştirak edirdi.” Xudadat bəy haqqında 298 saylı cinayət işinin 1990-cı il iyul ayının 2-də Az.SSR prokurorluğu tərəfindən ləğvində, onun bəraət almasında qohumu, əməkdarvhüquqşünas Akif Rəfiyevin gərgin zəhməti olub. Xudadat bəyin özü kimi bu nəslin neçə-neçə başqa nümayəndəsi də Azərbaycan istiqlalı yolunda sədaqətlə xidmət etmiş, müstəqilliyimizə düşmən kəsilən qüvvələrə qarşı banşmaz mövqe tutmuşlar. Onlardan böyük bir hissəsi azadlıq və millətsevər Rəfibəylilər nəslinin axırına çıxmaq istəyən rejim tərəfindən vətəndə repressiyalara məruz qalmış, bir hissəsi isə həbsdən canmı güclə qurtarıb xaricə mühacirət etmişdir. Sonuncu qrupa aid şəxslərdən ikisi, Xudadat bəyin əmisi oğlanları - Əyyub bəy və Səməd bəy haqqında xüsusi bəhs etmək istərdik. Ömürlərinin daha böyük dövrünü qardaş Türkiyə dövlətində, mühacirətdə keçirmək məcburiyyəti qarşısında qalmış bu iki mücahid vətəni Azərbaycanda milli hökumətin devrildiyi aprel çevrilişi baş verəndə tərk etmişdilər. Onda Əyyub bəyin 30, Səməd bəyin isə 28 yaşı vardı. Ancaq xeyli gənc olmalarına baxmayaraq, onların hər ikisi artıq ölkədaxili mürəkkəb siyasi-ictimai proseslərdə kifayət qədər bərkimiş və bütün Gəncə quberniyasında ad-san qazanmış şəxsiyyətlər idilər. Əyyub bəy Məşədi bəy oğlu Rəfibəyov - Əyyub Sayqm (1890-1979) 1920-ci il Gəncə üsyanının fəal iştirakçılarından biri olmuşdur. İlk təhsilini rus dilli litseydə alan Əyyub qubernatorun 1909-cu il 17 sentyabr tarixli 116 saylı əıiıri ilə Yelizavetpol 151 şəhərinin 3-cü hissəsinin pristav köməkçisi işləyib və bir müddət müvəqqəti olaraq şəhər pristavı vəzifəsini icra edib. Möhkəm xarakterli və iradəli şəxs olan Əyyub bəy 1917-ci ilin sonlarında artıq Yelizavetpol şəhər polisinin pristavı, 1920-ci ilin aprelində isə Nuxa qəzasının rəisi idi. Aprel çevrilişinin arzularını yarımçıq qoyduğu Əyyub bəy Gəneə üsyanında iştirak etmiş və yeni hökumətin təqiblərindən qaçmağa macal taparaq, 1920-ci ilin iyun ayında bir qrup silahdaşı ilə bərabər Ermənistandan keçməklə Türkiyə ərazisinə getməyə nail olmuş, ömrünün qalan hissəsini siyasi mühacir kimi yaşamışdır. Ermənistan ərazisindən keçərkən həbs olunan Əyyub bəyi qardaşı. Qarabağdakı keçmiş 1-ci piyada Cavanşir alayının komandiri, polkovnik Səməd bəy xislas edib. Bu işdə ona Türkiyə ordusunun Şərq cəbhəsinin komandam Kazım Qarabəkir paşa köməklik göstərib. Səməd bəyin müraciətindən sonra Ermənistanla danışıq aparan paşa erməni tərəfini Əyyub bəylə bir neçə enuəni əsirini dəyişməyə razı salıb. 1920-ci ildə Gəncə üsyanında axıradək rus-erməni qüvvələrinə qarşı mərdliklə döyüşmüş Qaffar bəylə, Gəncə üsyanının rəhbərlərindən olan Sarı Ələkbərlə, Xudadat bəyin oğlu Kamil Arran bəylə, qardaşı Səməd bəylə və başqalan ilə bərabər Türkiyədə mühacirət həyatı yaşayan Əyyub bəyə Sayqm adı nüfuz sahibi olmasına, sayılıb-seçildiyinə görə verilmişdir. Əyyub bəy sonralar Türkiyənin xüsusi xidmət orqanlarında fəaliyyət göstəraıiş, bu ölkənin əks-kəşfiyyatının bacarıqlı simalarından biri kimi bolşcvizmə, SSRİ-yə qarşı mübarizəsini davam etdinuişdi. Bütün bu keyfiyyətlərinə görə idi ki, 1941-ci ildə onu Türkiyə Kəşfiyyat İdarəsinin Qars filialının rəis müavini təyin etmişdilər. Ə.Rəfibəyov Ankarada 1979-cu il yanvarın 19-da vəfat etmişdir. General-mayor Səməd bəy Məşədi bəy oğlu Rəfıbəyov 1892-ci ildə Gəncədə anadan olmuşdur. 1919-1920-ci illərdə polkovnik Səməd bəy Milli Ordunun Qarabağdakı 1-ci Cavanşir piyada alyının komandiri idi və orduda kifayət qədər tanınan bir şəxs sayılırdı. 1920-ci ilin aprel ayının 3-15-də məşhur Əsgəran davasında qiyam qaldıran enuənilərin darmadağın edilməsində onun mühüm rolu olub. Azərbaycanın müstəqilliyinin itirilməsi ilə razılaşmayan Səməd bəy 1920-ci ilin may ayında Gəncə 152 üsyanında iştirak etmiş və həmin ilin iyun ayında üsyan məğlubiyyətə uğradıqdan sonra Türkiyəyə keçmişdir. Bu zaman Türkiyədə bÖ3dik Atatürkün başçılıq etdiyi milli qurtuluş qüvvələri gənc respublikanı yaşatmaq uğrunda ölüm-dirim savaşı apanrdılar. Bir sıra döyüşlərdə iştirak edən Səməd bəyin sərkərdəlik qabiliyyəti Qars və Sarıqamışda gedən vuruşmalar zamanı bütün parlaqlığı ilə üzə çıxır. Onunla tanış olan Atatürk: “Bu cür gənc yaşda polkovnik almaq hər kəsə nəsib olmur. Türk gəncliyi nümunəni Səməd bəydən götürməlidir”, deyir. Hərbi şücaətlər göstərdiyini nəzərə alaraq, ona paşa rütbəsi verilir və Səməd bəy İstanbulda süvari dəstəsinin 2-ci şöbəsinin rəisi təyin edilir. Bu igid sərkərdəni böyük Atatürk tanıyır və çox sevirdi. Təsadüfi deyildi ki. Səməd bəy Türkiyənin birinci dərəcəli ordeni “İstiqlaf’la təltif edilmişdi. 1948-ci ildə isə Türkiyənin ali Hərbi Şurası Səməd bəyi hərbi xidmətlərinə görə türk ordusunun paşası (tam generalı) rütbəsi ilə təltif etmişdi. Çox sayıldığı və nufuz sahibi olduğu üçün Səməd bəy Əbdülsəməd bəy Sayqm adı almışdı. Səməd bəy qardaşından düz bir il sonra - 1980-ci ilin eyni günündə - yanvarın 19-da vəfat etmişdir. Bir vaxtlar Səməd bəy Bərdədən Gəncəyə əmisi oğlu Xudadat bəy Rəfıbəyova teleqram vurub Saranın səhhətini və Cəmilənin vəziyyətini soruşurdu. Onun həssas ürəyi öz doğmalan ilə bağlı narahatlıq keçirirdi. Ancaq tale elə gətirdi ki, o da, qardaşı Əyyub bəy də Vətəndən, istəkli qohumlardan və dostlardan aynidılar və bir daha Azərbaycana dönmək onlara qismət olmadı. On illərlə Azərbaycandan bir xəbər öyrənə bilmədilər. Xudadat bəy güllələndikdən sonra uzun illər onun iki övladının, başqa simsarların və dostların taleyindən bixəbər qaldılar. Onlar Vətən həsrəti ilə qovruldular, vətəndə isə bir çox yaxın qohumlar kütləvi repressiyalara məruz qaldılar. Xudadat bəyin qızı Nigar xanım, başqa yaxın qohum-əqraba isə sovet rejiminin təqibləri, nəzarəti altında yaşamağa məcbur edildilər. Bu əzab-əziyyətlərdən, sıxma- boğmalardan şairə Nigar xanımla yanaşı, böyük şair Rəsul Rzanın da payına az düşmədi. Şair ömrünün bəlkə də bir on ili bahasına başa gəldi Rəfıbəyovlarla bu qohumluq. Ancaq bu adi seçim yox. 153 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|