Фяхряддин вейсялли

ВЫ. И
ШАРЯ СИСТЕМЛЯРИНИН ЦМУМИ СЯЪИЙЙЯСИ
 
 
143 
Frazeologizmlərdə  birbaĢa  məna  yox,  idiomatik  məna  ifadə 
olunur. ġahın ayağına yıxılmaq, dəstənin baĢını sığallamaq və s. 
Ġndekslər-iĢarələr  təbii  dildə:  intonasiya,  nida  və  sifətlər. 
Yuxarıda  dedik  ki,  ―intonasiya  paralinqivistik  fenomendir‖  yazıb 
bəziləri.
7
  RazılaĢmaq  olmur.  Ġntonasiya  həm  linqvistikdir,  həm  də 
fərdidır. Bəzən intonem, melodem və tonem terminlərindən istifadə 
olunur.  Bəzən  intonemlərin  sayını  6-dan  20-ə  qədər  müəyyən 
edirlər.
8
  Ġntonasiya  cümləni  bölür  və  onun  kommunikativ  tipini 
bildirməklə yanaĢı aktual üzvlənməni reallaĢdırır.
9
 
L.R.Zinder  (1904-2001)  intonasiyanı  hər  bir  dilin  ən 
xarakterik  fonetik  əlaməti  hesab  edir.  Ġntonasiya  emosionallağı  və 
linqvistik  dəyəri  bildirir.
10
  Birincidə  insan  həyəcanlı,  ikincidə  isə 
normal  psixoloji  vəziyyətdə  olur.  ―Hə‖  və  ―yox‖  bir  cür  yazılır, 
ancaq ―hə‖-nin 50, ―yox‖-un 60 cür deyiliĢi var. 
Nida – bölünməz və qeyri-iradi çığırtılardır. ―Tfu‖ tüpürmək-
dir, həm də nifrətin ifadəsidir. 
Şifterlər.  R.Yakobson  felin  Ģəxs,  zaman  və  Ģəkil  kateqoriya-
larını  Ģifterlərə  aid  edir.  ―Mən‖  Ģəxsi  bildirir,  ancaq  söyləmlə 
bağlıdır,  indeks  kimi  çıxıĢ  edir.  ―ġifterlər‖  məntiqi-kommunikativ 
ehtiyac  olaraq  qrammatikada  yaranan  söyləmin  danıĢıq  aktında 
dayaq  ―koordinatıdır‖.  Cümlədə  Ģəxs  iĢlənməyəndə  dəlilik  əlaməti 
üzə çıxır. Sağ yarımkürənin zədələndiyini bildirir. 
R.Yakobson  Qelderlinin  poeziyasını  öyrənib,  göstərib  ki,  bu 
Ģair  tədricən  danıĢıq  qabiliyyətini  itirib,  gözəl  Ģeirlər  yazıb,  ancaq 
―Ģəxs əvəzlikləri‖ iĢlətməyib.
11
 
Ikonik işarələr səs simvolizmi kimi. 
Heyvanların  ünsiyyətində  əsasən  indeks-iĢarələr  iĢlənir, 
simvollar  demək  olar  ki,  yoxdur,  az  miqdarda  ikonlar  vardır. 
Onların  ünsiyyətində  imitasiya  və  mimikriya  davranıĢlarının 
rituallaĢması nəticəsində yaranır. Onlar daha çox sürünün rəftarında 
ifadə  olunur.  Məsələn,  antiloplar  buynuzları  ilə  sancmırlar,  ancaq 
buynuzlarını  bir-birinə  iliĢdirib  oynayırlar.  Buynuzsuz  erkək 
buynuzlu  ilə  dalaĢanda  onun  baĢını  qanadır.  Ev  iti  adamla 
oynayanda  adamın  əlini  qapır,  ancaq  diĢini  batırmır.  Bu  qələbənin 
imitasiyasıdır, ikonik iĢarədir. 

---

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
144 
Ġnsanın jest və mimikasında və təbii dildə ikonik iĢarələrə tez-
tez  rast  gəlmək  olur.  Səs  təqlidləri  və  onlardan  düzəltmələr  jest, 
poza və mimikalar simptomatik (indeksal) iĢarələri imitasiya etmək 
üçün iĢlədilir ki, müvafiq psixofizioloji vəziyyət yaransın: insan göz 
yaĢı  axıtmağa  çalıĢır,  gözlərini  bərəldir  və  s.  Ġnsanın  tam  gülməyə 
və ağlamağa gücü çatmır, özünü elə göstərir. 
Linqvistik  ikonik  işarələrə  ilk  öncə  səs  təqlidi  ilə  yaranan 
sözlər daxildir. 
Bunlar qrammatik cəhətdən dəyiĢməyən sözlərdir: insanda və 
heyvanda  /ha-ha/,  /hi-hi/,  /parta-part/,  /ham-ham/,  /myo-myo/,  /tik-
tak/  (saatda),  /babax/!  Bunların  ifadə  planı  motivli  səslərdir: 
döymək, cırıldamaq, vızıldamaq, xırıldamaq və s. 
DanıĢmaq,  çığırmaq,  pıçıldamaq  və  s.  felləri  qədim 
yamsılamalara  aiddir.  Düzəltmələrdə  motivlik  itmək  üzrədir:  zəng, 
varvar,  немец  (немой  sözündən).  Q.Laybnis  dilin  yaranmasını 
yamsılamada 
görürdü. 
Hazırda 
A.M.Qazov-Qinzburq 
bu 
fikirdədir.
12 
Hazırda  ən  çox  iĢlənən  leksikada  20  min  iĢlək  söz 
vardır, onların payı 2 %-i keçmir. 
Morfologiyada ideofonlar və ikoniklər. 
Dillərdə  təsviri  sözlərin  –  ideofonların  qrammatik  klası 
mövcuddur.  Hər  hansı  bir  keyfiyyəti  –  rəngi,  formanı,  biçimi 
simvollaĢdıran,  deməli,  hadisələrin  özlərini  yamsılayan  sözlər, 
ideofonlar  adlanır.  Məsələn,  qədim  slavyan  dilində  hərəkətin 
davamı  (imperfekt)  aoristdən  (az  müddətli  hərəkət)  fərqli  olaraq 
saitin təkrarı ilə uzanması nəticəsində ifadə olunurdu: müq. Et: 3-cü 
Ģəxs tək aorist /

xodi/, imperfekt: /хождаашь/.
. 
Dillərin  çoxunda  cəm  təkdən  uzun  olur.  Bu  forma  düzələndə 
ikoniklik  əlamətidir.  Dillərin  çoxunda  müqayisə  adi  dərəcədən 
uzundur, üstünlükdən isə qısadır. 
schön 

  schöner  –  sohönste.  Bəzən  forma  təkrarla  əmələ 
gəlir.  Polineziya  dillərindən  birində:  (tupu//böyümək),  ancaq 
/tutupu/ (sürətlə böyümək), deməkdir. 
Sintaksisdə diaqram işarələr və ikoniklik. 
Ġkonik  iĢarələr  içərisində  obrazlar  və  diaqramlar  mühüm  rol 
oynayır. Adətən səslənmə ilə məna arasında zahiri oxĢarlıq olur. 

---

ВЫ. И
ШАРЯ СИСТЕМЛЯРИНИН ЦМУМИ СЯЪИЙЙЯСИ
 
 
145 
Diaqramlar  iĢarələyən  arasındakı  əlaqələri  əks  etdirir  (ardı-
cıllığı,  hierarxiyanı)  və  s.  Söz  sırası,  cümlələrin  düzümü  buraya 
aiddir. Sıralanmada böyük-kiçik, iri-balaca,  əlifba sırası  və s. olur. 
Cümlədə çox həmcins üzv olanda, xəbərə yaxını ən vacibi olur, ya 
da  zaman  ardıcıllğı.  Riyazi  formalar,  bərabərliklər,  tənliklər  bu 
qəbildəndir. 
Fərdi  danışıqda  səs  təsviri.  Cümlədə  böyük  Ģey  təsvir  olu-
nursa  uca  səslə,  balaca  isə  yavaĢ  tonla  deyilir.  Deməli,  predmetin 
böyüklüyü,  sözün  emosiya  ilə  deyiliĢi  /ə.ə.ə  la/,  gərginlik,  zəiflik, 
nəfəslilik /yo'ldaĢlar/, /yolda"Ģlar/, /yoldaĢlar, qardaĢlar/ və s. Onlar 
fakültətiv deyil, üslubi çalar daĢıyır.
13 
Səsli  jestlər.  Azərbaycan  dilində  /n/,  /ŋ/  ilə  əvəzlənir.  /Sənə/ 
əvəzinə /səŋə/. Ġngilis dilində /smoq/ (смог) dumanlı hava yəqin ki, 
(smoke + fog) sözlərindən yaranıb. 
Qrafikada  ikonluq.  Piktoqrafiya  və  ieroqlif.  Onlar  tarixən 
ikonikdir.  Qrafikada  isə  fonemli  sistem  iĢlənir.  Əlifbalar  razılaĢ-
dırılmıĢ  simvolik  kodlardır.  Xalqların  çoxu  fonoloji  sistemi  qəbul 
edib. Ancaq burada da ikoniklik var: sözlər arasında fasilə, abzas və 
baĢ  hərf;  böyük  hərflər  (almanlarda  bütün  isimlər,  ancaq  baĢqa 
xalqlarda  xüsusi  adlarda),  tekstin  bölgüsü  (fəsillər,  yarımfəsillər). 
Onlar  mətni  baĢa  düĢməyə  kömək  edir,  mətndə  ayırmalar  (kursiv, 
yağlı,  aralı)  bəzən  iĢarənin  təkrarı  (rusca  22  года  və  ya  госпада). 
Elektron poçtda gülüĢ bildirən iĢarə: ☺ və s. 
Səslərin  məna  ilə  bağlılığından  çox  deyilib  və  çox  yazılıb. 
Səslərin  semiotikasını  səs  simvolizmi,  fonosimvolizm,  fonoseman-
tika və s. adlandırıblar. Ġlk dəfə bu fesey və teseylə baĢlayıb, 2500 il 
əvvəl. 
Platonun ―Kratili‖ni yada salmaq kifayətdir. ―P‖ hərəkəti, ―Ġ‖ 
incəliyi, ―A‖ böyük Ģeyləri, H (etu) uzun, /e/-nin iĢarəsi ―uzunluğu‖ 
bildirir. ―O‖ (omikron) yumrunu bildirir. 
Poeziyada səsin semantikası. Alliterasiya və assonans.
14 
Fransız A. Rembo (1854-1891) Ģeirində səsləri rənglərlə açıb: 
A-qara, e-ağ, u-yaĢıl, i-açıq-qırmızı, 
O-göy rəngi! Belə, nə gün, nə gecə olmur ki, 
Sizin gizli xassənizi mən rəngə görə götürürəm, 

---