Фяхряддин вейсялли

ВЫ. И
ШАРЯ СИСТЕМЛЯРИНИН ЦМУМИ СЯЪИЙЙЯСИ
 
 
137 
kitab  Fransada  1837,  Rusiyada  isə  1885-ci  ildə  çapdan  çıxıb. 
Ġncəsənətdə demək olar ki, bu cür əlifba yoxdur. 
Dadbilmə iĢarələri: 
Heyvanlarda: 
heyvanlar  əmməklə  ləzzət  alırlar.  Arılar  matkanı  yalamaqla 
yumurtalıqların inkiĢafını dayandırır. 
Mimika  və  jestukulyasiyanın  birbaĢa  təsiri  yoxdur.  Ancaq 
məclislərdə  tost  deyəndə  bu  həm  görmə,  həm  eĢitmə,  həm  də  dad-
bilmə ilə səciyyələnir. 
DavranıĢ  və  etiketdə.  Müxtəlif  mərasimlər,  banket  hörmətin 
simvoludur. 
Qonağın duz və çörəklə qarĢılanması. 
Ġncəsənətdə iĢlənmir. 
Təbii  dildə:  gürcülərdə  buynuzdan  çaxır  içmək,  almanlarda 
bruderĢaft  (qardaĢlıq),  freundĢaft  (dostluq)  rəmzi  olan  içki 
məclisləri  də  toxunma  iĢarələrinə  aiddir.  Süni  semiotika  sahəsində 
əsasən görmə və eĢitmə siqnalları çıxıĢ edir. ġifahi və yazılı danıĢıq 
təbii  dilin  özünəyetərlilik  və  avtonomluq  prinsiplərinə  əməl  edir. 
EĢidilən nitq kifayət qədər yetərlidir ki, informasiya etibarlı sayılsın. 
Yazı isə məlumatı uzaq məsafələrə vermək ucbatından yaranmıĢdır. 
O,  bəzən  Ģifahi  nitqi  üstələyir.  Məsələn,  janrlar  ancaq  mətndə 
mövcuddur: arayıĢ və ensiklopediyalar, elmi-texniki dokumentasiya, 
kataloqlar, patentlər, biblioqrafiyalar süni semiotika iĢarələrdir. 
 
 
VI.3. İşarə sistemlərinin genezisi və ontogenezi 
 
Təbii  və  mədəni  semiotikalar  (təbii  və  süni)  əsas  geneoloji 
qarĢılaĢmalar yaradır. 
Təbii və mədəni semiotikalar arasındakı geneoloji əlaqalər iki 
istiqamətdə  olur:  1)  həm  insan,  həm  də  heyvan  üçün  ümumi  olan 
bioloji  semioz;  2)  müəyyən  mədəni  semiotik  iĢarələrdə  forma  və 
məzmun oxĢarlıqları olan semiozlar. 

---

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
138 
Müxtəlif  heyvanlarda  və  quĢlarda  10-dan  40-a  qədər  səs-
məlumat fərqləndirilir. Oxuyan quĢları oxumağa öyrətmək olur. Gə-
miricilərdə  körpələrin  böyükləri  yamsılaması  ilə  jest  və  mimika 
formalaĢır. 
Cinsi  əlaqəyə  girmək  istəyən  quĢlarda  əvvəlcə  erkəklər  rəqs 
edir. Bu zaman səs çıxarırlar. Erkək qarğalar diĢilərin ətrafında rəqs 
edərək qanadlarını açır, tüklərini aralayırlar. 
Hələ Ç.Darvin (1809-1888) yazırdı ki, musiqili səs çıxartmaq 
instinkt qabillyəti ən aĢağı səviyyəli heyvanlarda inkiĢaf edib. Onun 
fikrincə, sonralar dil bu əsasda yaranıb. Erkəklər diĢiləri cəlb etmək 
üçün  tam  səsli  nəğmə  oxuyurlar.  Bizim  bütün  mahnılarımızın 
kökündə məhəbbət durur. 
Meymun barmağı ilə yanına çağırır. 
Ç.Darvinə  görə  emosiyalar  heyvanda  və  insanda  oxĢardır, 
insanda  bu  anadangəlmədir.  Əsas  emosiyalar  (sevinc,  qəzəb  və  s.) 
həm  heyvanda,  həm  də  insanda  eynidir.  Emosiyalar  hərəkətlər  və 
müxtəlif səslər doğurur. UĢaq sevinəndə əllərini bir-birinə vurur və 
tullanıb  düĢür.  Ġnsan  yadına  nəyisə  salmaq  istəyəndə  boynunun 
ardını qaĢıyır. 
Sosioetoloji oxĢarlıq özünü heyvanda və insanda da  göstərir. 
Heyvanlar  Ģiri  görəndə  fərəqət  dururlar.  Ġnsanlar  böyüklərin  qar-
Ģısında  oturmurlar.  Deməli,  təbii  və  süni  semiotiklər  axın  (konti-
nuum) təĢkil edir. Təbii və süni semiotikaların qarĢılaĢmasının dərə-
cəli xarakteri ünsiyyət vasitələri kimi formalaĢır. Təbii semiotikalar 
kortəbiidir,  özü-özünə  yaranır.  Bunlar  tarixən  xüsusi  ünsiyyət 
vasitələri  kimi  formalaĢır,  bəĢəriyyətin  mədəniyyət  tarixinin 
elementləridir. 
Süni iĢarələri insanlar yaradır: əlifbalar, ərəb və roma rəqəm-
ləri,  riyazi  simvolika,  coğrafi  və  astronomik  xəritələr,  kimyəvi 
formullar,  rəqs  və  musiqi  yazı  sistemləri,  Ģahmat  oyunu  qaydaları, 
ordu bölmələrinin iĢarələri, Ģəhər və ölkə gerbləri, bayraqlar, emb-
lemlər (spartakiada, çempionat və s.), bəzi Britaniya məktəblərində 
buraxılıĢda taxılan qalstuklar, yol, ticarət iĢarələri və s. 

---

ВЫ. И
ШАРЯ СИСТЕМЛЯРИНИН ЦМУМИ СЯЪИЙЙЯСИ
 
 
139 
Ġnsan  dilinin  təbiiliyinə  heç  kəs  Ģübhə  etmir.  Ancaq 
qrafikadakı  islahatlar,  elmi-texniki  terminologiyada  kabinet  və  ya 
nomenklatur Ģüurlu planlaĢdırmada sünülik var. Süni dillər də bura 
aiddir  (esperanto,  ido,  volapük,  oksidental  və  s.).  Əlifbanı  adətən 
kiminsə  adı  ilə  bağlayırlar.  Burada  həm  stixiya,  həm  də  təkamül 
baĢlanğıc  özünü  göstərir.  Əlifbada  əlif  qədim  yəhudi  dilində  öküz 
demək  idi.  Ancaq  burada  mnemotexnikadan  baĢqa  qədim  mifoloji 
izahat da kara gəlir. O, mifologiyada ən uca ilahi qüvvə ―öküz‖ imiĢ. 
Ancaq  Alfa,  əlif  və  ―A‖  yəqin  ki,  ―qo‖  çevrilmiĢ  sxematik  iĢarə 
kimi (

) buynuzu bildirirdi. 
863-cü  ildə  Kirill  qlaqolisanı  yaratmaqla  yunan  əlifbasında 
olmayan bəzi iĢarələri verməyə çalıĢmıĢdı. 
Təbii  və  mədəni  semiotiklər  axınında  dilin  rolu  ondan 
ibarətdir ki, o, mədəni, təbii aləmi həm birləĢdirir, həm də bölür. 
Mədəniyyətin bütün iĢarə sistemləri dilin köməyilə yaranıb və 
yaranır. Dil  yaradıcı element gətirdi. Ancaq insan dilində olmuĢlar 
və  olacaqlar  haqqında  geniĢ  fikir  söyləmək  olar.  Elmi  mövzularda 
abstrakt Ģəkildə danıĢmaq mümkündür. 
R.Yakobson  1968-ci  ildə  fransız  televiziyasına  müsahibədə 
dili  bioloji  fenomen  hesab  edərək,  onun  bütün  fenomenlərlə  bağlı 
olduğunu  vurğulayırdı.  O,  deyirdi  ki,  dilin  fonetik  və  qrammatik 
qanunlarını insan 3 yaĢından mənimsəyir. Dilin bioloji əsasa malik 
olması onu bütün digər mədəni fenomenlərdən fərqləndirir. 
Əsas  semiotikaların  mənimsənilməsi  ontogenezi  üç  inikası 
əhatə  edir:  a)  bilik,  bacarıq  irsən  keçir,  ola  bilər  ki,  müxtəlif  cür 
olsun (heyvanın uçuĢu, insanın yeriməsi və s.); b) tədricən öyrənmə 
(böyüdükcə); c) süni (məktəbdə, formal Ģəkildə) öyrənmə. 
N.Xomski  də  dili  anadangəlmə  hesab  edir.  BaĢqa  bioloji 
hadisələr  kimi,  əlimiz  və  qılçalarımız  böyüyür,  quĢlarda  isə 
qanadlar, bəzi heyvanlarda buynuzlar və s. inkiĢaf edir. 
Amerikada 2 yaĢlı uĢaq yazmağı danıĢmaqdan əvvəl öyrənib. 
O,  valideyinləri  evdə  olmayanda  televizorun  qarĢısında  oturub 
ekranda gördüklərini kağıza köçürürmüĢ. 

---