Фяхряддин вейсялли

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
134 
instinktdir.  QuĢlarda,  balıqlarda  və  yüksək  inkiĢaf  səviyyəsinə 
çatmıĢ heyvanlarda bu çox yayılıb. 
Məsələn, canavarlar güclülərin qarĢısında oturub quyruqlarını 
qısırlar.  Yüksək  səviyyəli  heyvanlarda  erkəklər  xüsusi  vəziyyətdə 
durub, səs çıxardır. Holland etoloqu Y.van Hoof Ģimpanzelərdə 60-
a  qədər  müxtəlif  poza  və  bədən  hərəkətləri  müĢahidə  edib.  ġim-
panze  əsəbləĢəndə  iki  ayağı  üstə  qalxır,  tükünü  tərpədir,  ağacın 
budaqlarını silkələyir, sərələnərək oturur. 
3. Heyvanların ünsiyyətində rəng də mühüm rol oynayır. DiĢi 
balıqda  döl  vaxtı  qarında  al  qırmızı  rəng  əmələ  gəlir.  Oxuyan 
quĢların  dimdiyi  sarı,  dimdikyanı  sahə  isə  sarıya  çalır.  Bu  da 
qaranlıqda ana quĢun balasını tapmasına kömək edir. 
4.  Jestlər  və  mimikalar  optik  iĢarələrdir.  Buraya  proksemika 
(latınca ―proximo‖-yaxınlaĢıram) ünsiyyət zamanı kommunikantlar 
arasındakı  məsafə,  taktil  hərəkətlər  (əl  sıxma,  çiyninə  vurma, 
sığallama,  qucaqlama,  öpüĢ  və  s.  baĢqa  adama  toxunma  (həm  də 
görmə),  həmçinin  baxıĢ  (mahnıda  deyirlər:  baxıĢından  qanıram 
mən), baxıĢla ən incə və açıq siqnallar vermək olur, insanın gözləri 
çox hərəkidir. 
Bunlar paralinqivistik vasitələrdir. Çox təssüf ki, bəzi alimlər 
intonasiyanı  da  bura  daxil  edirlər.  Ancaq  intonasiyanı  yalnız  emo-
sional və ekspressiya mənasında paralinqvistik vasitələrə aid etmək 
olar.
2
 DavranıĢda optik iĢarələr (bayram paltarı, hərbi parad paltarı) 
çox  yer  tutur.  Optik  iĢarələr  (dində;  müxtəlif  pozalar,  əyilmə, 
hindularda  əllərini  qaldırıb  alnında  birləĢdirmə,  türklərdə  əlindən 
öpmə və s.) 
Ġncəsənətdə  optik  iĢarələr  (səhnədə,  pantomimdə,  orkestrdə 
çalanların paltarı və pozası, rejissorun frakı) belə iĢarələrdəndir və s. 
Təbii  dildə  optik  iĢarələr-yazı,  Brayl  və  Morze  əlifbası,  lal-
karlarda,  surdopedaqogikada  və  s.  Əl  hərəkətilə  həyata  keçirilən 
ünsiyyət  (Manuel  dil-  lat.manus-əl  deməkdir)  də  optik  iıarələrə 
əaslanır. 

---

ВЫ. И
ШАРЯ СИСТЕМЛЯРИНИН ЦМУМИ СЯЪИЙЙЯСИ
 
 
135 
Hieroqliflər  hər  hansı  bir  hərəkət  və  ya  hadisə  haqqında 
təsəvvürdür.  Yol  hərəkəti  niĢanları,  coğrafi  xəritə,  riyazi  simvolika 
da optik iĢarələrə aiddir. 
EĢitmə  (səsli  və  ya  auditiv)  iĢarələr.  Ġnsanlarada  və  əksər 
heyvanlarda  eĢitmə  gözdən  sonra  ikinci  mühüm  informasiyanı 
dərketmə kanalıdır. 
Heyvanlarda  səs  iĢarələri:  hürmə  və  zingilti  (itdə),  mələmə 
(inəkdə)  myoldama  (piĢikdə),  meymunun  çığırtısı,  canavarın  ula-
ması və s. bu cür iĢarələrdir. 
Məcburi  deyil  ki,  səs  ağızdan  çıxsın,  quĢlar  qanadlarını 
Ģappıldadırlar, qorilla gah bir, gah da o biri əlilə döĢünə vurur. 
Oxuyan  quĢlara  oxumağı  öyrətmək  olur,  ancaq  meymunlar 
yalnız jest dilini öyrənə bilirlər. 
DavranıĢ  və etiketdə eĢitmə iĢarələri (Yemək  yeyəndə danıĢ-
ma,  danıĢanda  hıqqıldama,  dilini  marçıldatma  və  s.).  Qapını 
döymək, qonaq gələndə yaylım atəĢi açılır, himn oxunur və s. 
Dində əzan, kilsə zənglərinin səsi, 
Ġncəsənətdə: opera, teatr, musiqilə izləmə və s. 
Təbii dildə: fonematik eĢitmə gec formalaĢır. EĢitmə zonaları 
sol yarımkürədə, qeyri-dil səsləri isə sağ yarımkürədə qəbul olunur. 
N.Ġ.Jinkinə  görə  insanda  dillə  yanaĢı  metadil  formalaĢır. 
Metadil eĢidilən səslərə qulaq asıb, onların yaranmasını nizamlamaq 
deməkdir.  Fonematik  eĢitmə  elə  metadil  eĢitməsidir  ki,  insan 
eĢitdiyinin düzgünlüyünü müəyyən edə bilir.
3 
Pıçıltılı danıĢıq informasiyanın fonoloji strukturunun akustik-
artikulyator cəhətdən güclü reduksiyası Ģəraitində olur. 
Fit  çalmaqla  və  ya  təbiətlə  informasiyanın  ötürülməsi  də, 
T.Sebeok  demiĢkən,  dilin  yardımçılarıdır.  Adamlar  fitlə  fikirlərini 
deyə bilir.
4
 MəĢədi Ġbadda Sərvər fitlə Gülnazı çağırır. 
Yol  hərəkəti  siqnallarında  avtomobilin  və  ya  qatarın  siqnalı, 
nizamlayıcının fiti, kar və lallar üçün iĢıqtaforun səsli iĢarələri və s. 
Coğrafiya və riyaziyyatda səsli iĢarələr olmur. 

---

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
136 
Ġybilmə iĢarələrinə aiddir: diĢi heyvan erkəyin iyini 2 km-dən 
bilir,  böyük  gözlü  kəpənəklər  öz  diĢi  taylarının  iyini  8  km-dən 
duyur.
5
 
Belarus  inanclarına  görə,  güclü  sarımsaq  iyinə  dözməyənlər, 
cadugər  və  vedmadırlar.  Ġy  xeyir  və  Ģərin,  ağlın  və  axmağlığın, 
sadəlövhlüyün  və  lovğalığın,  əməksevərliyin  və  tənbəlliyin  bildiri-
cisidir. Sevginin əsas göstəricisidir. Pis iyi gələni heç kəs sevməz. 
Heyvanlarda iybilmə: özününkülərini tanıması, məs., pinqivin 
öz balasını iyindən, qarıĢqa öz  yuvasından azmıĢ qarıĢqanı  tanıyır. 
Ġyin jestukulyasiya və mimikaya dəxli yoxdur. 
DavranıĢda  iybilmə:  Ġncildə  30-a  qədər  iy  növləri  göstərilir. 
Toyda ətir vurarlar, yasda onu qadağan edərlər. 
Dində:  xiristianlıqda  balzamdan  xaç  suyuna  salanda  bədənə 
sürtmək  üçün  istifadə  edirlər.  Müsəlmanlarda,  gül  yağından 
dəfindən sonra istifadə edirlər. 
Ġncəsənətdə:  iydən  demək  olar  ki,  istifadə  olunmur.  Ancaq 
K.S.Stanislavski  (1863-1938)  MKAĠ-da  ―Albalı  bağını‖  tamaĢaya 
qoyanda albalı çiçəyindən istifadə edib. 
Süni  sistemlərdə  çox  nadir  halda  iydən  istifadə  olunur. 
ġaxtada xüsusi qazdan istifadə olunur. 
Toxunma iĢarələri: 
Heyvanlardan  meymunlar  bir-birinin  tükünü  təmizləyir. 
ġimpanzelərin qucaqlaĢması toxunmaya misal ola bilər. 
Bəzən jest  və  mimika ikisi birləĢir. ÖpüĢ həm jestdir (görün-
mə), həm də toxunmadır. 
DavranıĢda  və  etiketdə:  salamlaĢma,  vidalaĢma,  öpüĢ.  Brej-
nevin Honekerlə öpüĢü. Razılığa gələndə əl-ələ vermə. Baltik ölkə-
lərində  minlərlə  adamın  əl-ələ  verib  (1991)  azadlıq  uğurunda 
kütləvi hərəkatı buna bariz nümunədir. 
Dində: əl öpmə, ikondan öpmə. 
Ġncəsənətdə toxunmadan, demək olar ki, istifadə olunmur. 
Təbii  dildə:  əl  əlifbası,  yəni  L.Brayl  əlifbası.  Hər  iĢarədə  6 
nöqtə  var.  Kor  nöqtə  kombinasiyalarını  xüsusi  kağızda  basır  və 
barmaqları  ilə  ―oxuyanda‖  sözü  tanıyır.  Ġlk  dəfə  Brayıl  əlifbası  ilə 

---