Фяхряддин вейсялли

ВЫЫ. Д
ИЛ СПЕСИФИК ИШАРЯЛЯР СИСТЕМИ КИМИ
 
 
189 
səviyyəsindən  asılıdır.  Dilin  etnik  həmrəylik  rolu  ayrıca  qeyd 
olunmalıdır. Dil mədəni-psixoloji birliyin və yaxınlığın rəhnidir. O, 
insanları birləĢdirir və yaxınlaĢdırır. Ancaq dil insanların və xalqın 
birləĢməsinin  yeganə  Ģərti  deyil.  Azərbaycan  türkcəsi  həm  vahid 
milli  dövlətin,  həm  də  qonĢu  ölkədə  yaĢayan  böyük  bir  etnosun 
(Ġranda, Türkiyədə, Dərbənddə, Borçalıda) dilidir. Ya da ingilis, fars 
və rus və s. dilləri çoxmilyonlu xalqların dilidir. Ġkincisi, rus və fars 
dilləri imperiya dili kimi, ingilis dili isə beynəlxalq dil kimi iĢlənir. 
Ġsraildə 5 dildə danıĢılır: ivrit və semit, fələstin dilləri dövlət dilidir, 
ingilis, rus, idiĢ dili belə iĢlənən dildir. Bəzi dövlətlərin isə öz dövlət 
dili yoxdur. Belçika, Bosniya, Avstriya və s. 
Dil  nə  qədər  vacib  olsa  da,  o,  xalqın  millətini  həmiĢə  müəy-
yən  etmir.  Ġnsanların  özünüdərki  və  Ģüuru,  milləti  formalaĢdırır. 
Lakin  dil  ən  mühüm  xalq  simvoludur.  O,  müqəddəs  sayılır.  Ona 
görə də dilin  etnik və etnosu birləĢdirmə funksiyasından danıĢmaq 
lazımdır. 
Milli  müstəqillik  uğrunda  mübarizə  ilk  öncə  dildən  baĢlayır: 
publisistika, ədəbiyyat, təhsil və s. sahələrdə dilin iĢlənməsi mühüm 
əhəmiyyət  kəsb  tdir.  Bizim  dilimiz  buna  bariz  nümunədir.  Sovet 
dönəmində  ziyalıların  əksəriyyəti  rusca  danıĢırdı.  Bu  meyl  bu  gün 
də  davam  etməkdədir.  Ancaq  müstəqillikdən  sonra  xeyli  irəliləyiĢ 
oldu.  Cənubi  Azərbaycanda  seçkiqabağı  platformada  prezidentliyə 
namizədlər  Azərbaycan  türkcəsinin  iĢlənməsinə  diqqət  artıra-
caqlarını bildirmiĢdilər. 
 
 
VII.5. Fəslin ədəbiyyatı və qeydlər 
 
1 
Bu jurnalda çap olunan bütün məqalələrin Ģərhini burada vermək 
istəmirik.  Bu  çox  yer  aparardı.  Ancaq  orada  diskussiyaya  start  verən 
məqaləni  və  tamamlandığını  bildirən  konseptual  xarakterli  məqalələrdən 
bir  neçəsini  burada  göstərmək  istərdik:  E.Benveniste.  Nature  de  signe 
linguistique.  Acta  Linguistica.  1939,  vol.I;  E.  Buyssens.  La  nature  du 
signe  linguistique.  Acta  Linguistica.1940-41,  vol.II;  A.Nehring.  The 
Problem of the Linguistic Sign. Acta Linguistica. 1950-51, vol.VI. 

---

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
190 
2 
Veröffentlichungen  des  I.Internationalen  Symposiums.  Erfurt, 
1961.  5  gün  davam  edən  Simpoziumda  (28.9.  2.10.  1959).  „ĠĢarə  və  dil 
sistemi―  mövzusu  üzrə  iĢtirakçılardan  9  problemlə  bağlı  mövqelərini 
bildirmək  xahiĢ  olunmuĢdu.  O  mövzuların  içərisində  1-ci  və  2-ci  mövzu 
bilavasitə  dil  iĢarələrinə  və  onların  gerçəkliyə  münasibətlərinə  həsr 
olunmuĢdu.  Simpoziumdakı  məruzələrin  içərisində  bu  iki  bənddəki 
mövzularla bağlı J.Fonadın məruzəsi çox maraqlı idi, çünki bu məruzədə 
motivli  səslənməyə  malik  sözlərinin  sayının  statistik  yolla  hesablama 
nəticəsində  müəyyənləĢdirməyin  mümkünlüyü  vurğulanır.  Burada 
vurğulanır  ki,  dilin  ümumi  sözlüyündə  məna  ilə  səslənmə  arasında  bir 
statistik bağlılıq vardır ki, bu da ayrı-ayrı sözlərin ixtiyari formasını açıb 
göstərməyə imkan verir. Məsələn, ola bilər ki, fiziki və ya ruhi vəziyyəti 
bildirən  sözlər  daha  çox  olsun.  Poeziyada  da  sözlərdə  ayrılıqda  nəzərə 
çarpmayan  ahəngdarlıq  güclü  Ģəkildə  Ģeirdə  ifadə  olunsun.  Deməli, 
sözlükdə  bəzi  sözlərdə  məna  və  forma  ixtiyari,  digərləri  isə  təbii  olsun. 
Ziddiyyət beləcə sadə formada üzə çıxır. Dilin prosodik elementləri, tonun 
düĢməsi,  cümlə  vurğusu,  cümlə  ritmi  təbii  olsalar  da  tarixən  ixtiyaridir. 
DanıĢıq  səsi  bir  tərəfdən  dilin  səsini-fonemi,  yəni  istənilən  səs 
elementlərindən  söz  və  onların  formalarını  düzəldin,  digər  tərəfdən  isə 
danıĢanın hisslərini ifadə edir. Fikirimizi ifadə etməyə qabil olan „ixtiyari 
iĢarə  sistemi―  məlumatın  yaranmasından  meydana  gələn,  bir  zamanlar 
spontan  və  birbaĢa  yaranan,  ixtiyari  iĢarə  sistemi  daxilində  fəaliyyət 
göstərən  formalar  bu  gün  də  fəaliyyətdədir.  Veröffentlichung  des  I. 
Ġnternationalen Symposious..., s.52-54. 
3
R.O.Jakobson. Semiotik. Ausgewählte Werke. Textausgabe. Hrsg. 
von E.Holstein. Frankfurt am Main, 1982; T.Sebeok. I think I Am a Verb: 
More  Contributions  of  the  Doctrine  of  Signs.  N.-York,  Plenum  Press, 
1986.  Qeyd  edək  ki,  macar  əsilli  T.Sebeok  1937-ci  ildə  ABġ-a  köçmüĢ, 
1944-cü  ildən  orada  vətəndaĢlıq  almıĢ,  1944-cü  ildən  bəri  Ġndiana 
universitetində çalıĢmıĢ və 1969-cu ildə Parisdə yaradılmıĢ ―Semiotika və 
Beynəlxalq  Semiotik  Tədqiqatlar  Assosiasiyası―nın  baĢ  naĢiridir.  Bax: 
S.Petrilli and A.Ponzio. Postmodern Encounters. Thomas Sebeok and the 
Signs  of  Life.  Icon  Books  Ltd.,  2001,  s.65;  A.Schaff.  Essays  über  die 
Philosophie  der  Sprache.  Europa  Verlag  Wien,  1968,  s.26-  45;  Ю.С. 
Маслов. Göstərilən əsəri; Н. Б. Мечковсkaя. Göstərilən əsəri. 

---

ВЫЫ. Д
ИЛ СПЕСИФИК ИШАРЯЛЯР СИСТЕМИ КИМИ
 
 
191 
4
S.Petrilli and A.Ponzio. Göstərilən əsəri, s.5. 
5
A.Schaff.Göstərilən əsəri, s.28.
 
6 
Yenə orada, s.29. 
7 
В. А. Звегинцев. Очерки по общему языкознанию. М., 1962, с. 
21-25.
 
8
W.Porzig. Das Wunder der Sprache. Bern,
 
1957, s.171. 
9
A. Schaff. Göstərilən əsəri, s.35. 
10
A.Schaff. Yenə orada, s. 36. 
11
 U.Eco. Einführung in die Semiotik. München, 2002, s. 61. 
12
 F.de Saussere.Göstərilən əsəri 
13
 U.Eco. Göstərilən əsəri, s. 63. 
14
  Р.О.Якобсон.  Лингвистика  и  логика.  Сб.:  «Структурализм 
«за» и «против». M., 1975, с. 110-132. 
15
  Вейнрейх  У.  О  семантической  структуре  языка.  «Новое  в 
лингвистике». Вып. 5, М., 1970, с.221 
16
 Якобсон Р.О. Язык и бессознательное. М., 1996 
17
  Qeyd  edək  ki,  dünyada  6300-ə  qədər  xalq  (etnos)  qeydə  alınıb. 
Ancaq  1998-ci  ilin  sentyabr  ayının  1-nə  olan  məlumata  əsasən  BMT-yə 
cəmi  185  dövlət  daxildir.  Düzdür,  Ġsveçrə  kimi  federal  dövlətdə  rəsmi 
olaraq 4 etnos və 4 dövlət dili vardır: alman, ingilis, fransız və retroroman.
 
 

---