Фяхряддин вейсялли

ВЫЫ. Д
ИЛ СПЕСИФИК ИШАРЯЛЯР СИСТЕМИ КИМИ
 
 
177 
simvollar  repertuarı  yaranır.  Bu  simvollardan  müəyyən  hadisələrə 
uyğun gələnini seçə bilərik. O biriləri isə rezerv kimi qala bilər. 
Kod  bir  az  daha  artıq  Ģey  bildirə  bilər,  nəinki  təhlükəli  0 
səviyyəsini.  Göldə  suyun  bir  neçə  vəziyyətini  göstərə  bilərik,  tam 
təhlükəsizlikdən  təhlükəqabağı  vəziyyətə  qədər  (-3,  -2,  -1)  və  bir 
neçə  vəziyyət  də  0  –dan  yuxarı  (+1,  +2,  +3),  yəni  həyəcanlı 
vəziyyətdən ən yuxarı təhlükə vəziyyətinə qədər. Onların hər birini 
kodlar kombinasiyası ilə göstərə bilərik. 
Deməli, siqnalın ötürülməsi bizim ―bəli‖ və ―xeyr‖ arasındakı 
oppozisiyanı  bildirən  alternativ  seçimə  əsaslanır.  Lampa  ya  yanır, 
ya da yanmayır, iĢıq var, ya da yoxdur. Deməli, 1 və 0 və ya ―hə‖, 
ya  ―yox‖  arasında  binar  ―ikili‖  oppozisiya  yaranır.  Ġnformasiya 
nəzəriyyəsinin canı bundadır. 
Ġndi görək informasiya nədir və onu necə ölçürlər? 
Ġki mümkün hadisədən biri baĢ verirsə (dəmir pulun atılması 
ilə  iki  üzündən  birinin  düĢməsi)  deməli,  bu  informasiyadır.  Iki 
üzündən birinin düĢmə ehtimalı eynidir və ½-ə bərabərdir. Ehtimal 
mümkün  halların  meydana  gəlməsidir.  Pul  tərəfinin  və  ya  gerb 
tərəfinin  gəlmə  ehtimalı  bərabərdir.  Nərd  oyununda  6  tərəfi  olan 
zərin  hər  bir  tərəfinin  gəlmə  ehtimalı 
1
/
6
  -ə  bərabərdir.  Ġki  zərin 
birgə  atılması  zamanı  isə  hər  birinin  gəlmə  ehtimalı 
1
/
36
-ə  bərabər 
olacaqdır. Dilimizdə 34 fonem var, onları bir torbaya yığsaq nəzəri 
cəhətdən onlardan hər birinin götürülməsi ehtimalı 
1
/
34
-ə bərabərdir. 
Hadisə  sırası  ilə  onunla  bağlı  olan  ehtimal  sırası  arasındakı 
münasibət  arifmetik  və  geometrik  proqressiya  arasında  münasibət-
dir. Geometrik sıra birincinin loqorifmini təĢkil edir. ġahmat taxta-
sında 64 xana var, bərabər gəlmə ehtimalı olan hadisələri ikili qar-
ĢılaĢma ilə hesablasaq, onda bu log 
2
 64 =6 olacaqdır, 6 dəfə seçim 
etməliyik ki, onlardan biri olsun. 
Bunu aydınlaĢdırmaq üçün fərz edək bizim dilimizdə 8 fonem 
var:  /o,  u,e,i,  b,  p,  d,  t/.  Biz  iki  əsaslı  loqorifm  əməliyyatı  ilə  3 
dəfədə hər fonemin dəqiq əlamətini tapa bilərik. 
 

---

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
178 
 
dodaq saitləri 
   
3
        /o,u/ 
C
1
  
       
dodaq saotləri 
 
 
 
 
B
1
   saitlər 
    1 
 
/e,i/ 
 
 
 
 
       /o,u,e,i/ 
A 
 
      1   
 
 
 
 
qalın 
/o,u,e,i,b,p,d,t/ 
 
 
 
 
     3  /o,u/ 
 
 
 
 
B
2
   samitlər   
C
2
 
 
 
 
 
 
      /b,p,d,t/   
 
incə 
 
 
/e,i/ 
 
 
 
 
2  
C
 
 
 
   C
1
   
 
 
   C
2
 
       
dodaq   
 
 
dodaq  
 
samitləri 
 
 
samitləri 
 
/b,p/   
 
 
/d,t/ 
 
   D 
 
 
 
   D 
 
 
3 
 
 
 
3 
 
 
kar 
 
cingiltili 
  kar   
cingiltili 
/p/ 
 
    /b/   
  /t/ 
 
    /d/ 
 
 
Ġnformasiyanın  ölçü  vahidi  kimi  bit  götürülür.  8  elementli 
ehtimal  3  bit,  32  elementli  5,  64  elementli  6  bit  informasiyaya 
malikdir. Ġnformasiyanın dəyəri verilən məzmunla eyniləĢdirilə bil-
məz. Ġnformasiya nə deyildi deyil, əksinə, nə deyilə biləndir. Ġnfor-
masiya  xəbərin  seleksiyasında  seçim  imkanının  ölçüsü,  meyarıdır. 
Bir bit miqdarında xəbər (ikidən birin seçimi), 3 bit miqdarında (8 
eyni ehtimal imkanı) olan informasiyadan onunla fərqlənir ki, ikin-
cidə seçim imkanı  daha  çoxdur.  Ġkinci halda xəbər daha zəngindir, 
çünki mənbədə seçimlə bağlı böyük qeyri-müəyyənlik var. 
Cinayət törətmiĢ adamla bağlı Ģübhələr çox Ģəxslə bağlı olur, 
onun  tapılması  bir  çox  gərginlik  tələb  edir.  Ġnformasiya  xəbərin 

---

ВЫЫ. Д
ИЛ СПЕСИФИК ИШАРЯЛЯР СИСТЕМИ КИМИ
 
 
179 
yaranmasında  seçim  azadlığıdır  və  xəbərlərin  mənbəyinin  statistik 
əlaməti kimi nəzərdən keçirilməlidir. Ġnformasiya çoxkombinasiyalı 
elementlər  arasında  eyni  ehtimallıq  dəyəridir,  seçim  imkanı  çox 
olduqca,  o  da  böyük  olur.  Məsələn,  n-qədər  eyni  ehtimallı  hadisə-
lərin formulu belə olacaq: 
I = log
2
 10
9
 n 
Burada  milyard  mümkün  hadisələr  olduğundan,  onun  ölçüsü 
də  çoxbitli  olacaq.  Ancaq  müəyyən  çətinliklər  və  məhdudiyyətlər 
var.  Statistik  dəyəri  termodinamikadan  götürülmüĢ  entropiya  ilə 
iĢarə edirlər. 
Hər hansı bir sistemin entropiyası məhz eyni ehtimallıq vəziy-
yətidir ki, bu vəziyyətə onun elementləri can atır. Entropiya qarma-
qarıĢıqlığın vəziyyətinə  o mənada bərabər götürülür ki, qayda ehti-
mallığın sistemidir; bu sistemi əvvəlcədən müəyyən etmək üçün ora 
daxil edilib. 
Kodun  müxtəlif  kombinasiyalarda  seçimi  məhdudlaĢa  bilər. 
Məsələn,  alman  dilində  sözün  əvvəlində  /ʃ+p,  +t  /  mümkündür. 
Müq. et: /ʃtRo:/ (saman), /ʃtRa:fe/ (cərimə), /ʃtRa:se/ (küçə və s.). 
Yuxarıda gördük ki,  hər seçilmiĢ simvol  müəyyən səviyyəyə 
uyğun  gəlir. Məs., /ABC/  0 səviyyəsi  deməkdir.  Deməli, müəyyən 
semantik  qaydalar  yaranır.  Təhlükəli  su  səviyyəsini  göstərən  kod 
relevant, bu səviyyəni göstərməyən isə irrelevant vahid adlanır.
11 
Kodlar sırf müəyyən simvollar və müəyyən kombinasiyalarla 
seçilirkən  bu  kombinasiyalar  kodlaĢmıĢ  sistem  yaradır  ki,  buna  da 
bəzən struktur deyirlər. 
Ġnformasiya  ilə  kodifikasiyalaĢmıĢ  sistem  arasındakı  müna-
sibətlərə tam aydınlıq gətirmək üçün iki anlayıĢı izah edək: onlar in-
tensional eynidir (seçim azadlığından və meyarından söhbət gedir), 
ancaq ekstensional müxtəlifdir. Suyun səviyyəsi  müxtəlif ola bilər. 
Ancaq  bizdə  kodifikasiyalaĢmıĢ  sistem  informasiyası  var.  Kodlar 
əsasında  bizdə  eynigəlmə  ehtimalına  malik  müxtəlif  məlumat  var. 
Kod fiziki sistemə nizam daxil elədi və bununla informasiya imkan-
larını  məhdudlaĢdırdı.  Ancaq  onun  verdiyi  məlumata  münasibətdə 
özü, məhdud dərəcədə olsa da, bərabər ehtimallı sistem təqdim edir 

---