Фяхряддин вейсялли
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ВЫЫ. Д ИЛ СПЕСИФИК ИШАРЯЛЯР СИСТЕМИ КИМИ
- Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА 184 VII.4. İşarələrin funksional baxımdan təsnifi
ВЫЫ. Д ИЛ СПЕСИФИК ИШАРЯЛЯР СИСТЕМИ КИМИ 183 G.Oqden və Ġ.Riçardsın üçbucağında (1923) hər simvola bir referens və bir referent uyğun gəlir: referens simvol referent Burada referent (referens) simvolun adlandırdığı əĢyadır, Ģeydir. Referens isə mürəkkəbdir. S.Ulman (1914-1976) onu adın dinləyənə ötürdüyü informasiya adlandırır. Q.Frege onu referensdən fərqli olaraq anlam (Sinn) adlandırır. Deməli, anlam obyektin bizə gəstərdiyi üsul və vasitədir. ―Məna‖ isə iĢarənin aid olduğu ob- yektdir. B.Rasselə görə, (Nizami) və (Xəmsənin müəllifi) iki siqni- fikant formadır, eyni məna bildirir, yəni eyni Ģəxsi göstərir, ancaq anlamları fərqlidir, onlar eyni Ģeyi müxtəlif baxımdan açırlar, sxolastlar demiĢkən, burada iki suppozisiya vardır. Məsələ çox mürəkkəbdir. Onları müxtəlif müəlliflər müxtəlif qarĢılaĢmalarda verirlər: denotatum # desiqnatum (siqnificatum – Morris) ekstensiya # intensiya (R.Karnap, 1871-1970, həmçinin nominatum # anlam) denotasiya # konnotasiya (S. Mill, 1806-1873) denotasiya # meaning (B.Rassel, 1872-1970) L.Blumfilddə (1887-1949) meaning denotatumla üst-üstə düĢür (Fregedə ―məna‖ kimi). Bəzilərində iĢarənin aid olduğu obyekt denotatumdur (Fregenin ―mənası‖) ―məna‖ isə Q.Fregenin anlamına daha çox yaxındır. Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА 184 VII.4. İşarələrin funksional baxımdan təsnifi Funksiya deyəndə kommunikasiya prosesində semiotikaların semantik imkanları nəzərdə tutulur. Ünsiyyət aktının əsas komponentlərini təhlil edərkən R.Yakobson ünsiyyət aktında 7 komponent fərqləndirir və onların hər birinin funksiyasını müəyyənləĢdirir 14 . kontekst adresant _____ məlumat ____ adresat kontakt kod 1. Kommunikativ funksiya (referentiv, yəni məlumatın gerçəkliyə uyğun məzmunu) referentə, denotata yönələn əsas funksiyadır. Ġstənilən söz, söyləm və cümlə belə funksiya daĢıyır. 2. Ġkinci dərketmə (fikri, koqnitiv, idraki-məntiqi) funksi- yadır. Bunu müəllif birincidən ayırmır, çünki ünsiyyətlə dərketmə bir-birilə üzvi sutətdə bağlıdır (skulpturda, musiqidə və s.). 3. Emosional-ekspressiv funksiya (emotiv) səhv və ya yanlıĢ emosiyaların olması təəssüratını yaratmağa yönəlmiĢ funksiyadır. Süni semiotikalardan baĢqa bütün məlumat növlərində təsadüf olunur, özü də əsasən adresantda cəmləĢir. Məs., /Fu, nə yaman pis iy gəlir// və s. Konativ (appelyativ) funksiya adlanır, özü də adresatda cəmləĢir. Bəzən bunu requlativ, çağırıĢ-nida, voluntativ terminlərlə də göstərirlər. Bu da əsas funksiyalardan biridir, çünki adresata yö- nələn istənilən informasiya onda təsir oyatmaq məqsədi daĢıyır. Yolda göstərici iĢarə qadağanedici olmayıb sürücünün davranıĢına təsir edir (məsələn, birtərəfli gediĢi bildirən iĢarə) və o, çıxıĢ yolu axtarmağa sövq edir. Məsələn, /xahiĢ ( tələb, əmr) edirəm/, /qapını örtün/ və s. ВЫЫ. Д ИЛ СПЕСИФИК ИШАРЯЛЯР СИСТЕМИ КИМИ 185 4. Fatik funksiya əlaqə yaratmaq məqsədilə adresantla adresat arasında kontaktın yaradılmasına yönəlib. Bunun biokommunika- siyada rolu böyükdür. /bip-bip/(maĢın), /Allo, məni eĢidirsiniz/ və s. 5. Metadil funksiyası (lat. ―meta‖ ―sonra, içindən‖ deməkdir) "ikinci dərəcəli‖ konseptual olub məlumatın obyekti ―kod‖ olanda meydana gəlir, yəni hər iki tərəfin eyni koddan istifadə edərək bir- birini baĢa düĢməsini ehtiva edir. Metadil obyektin dilinin təsvir olunduğu dilə deyilir. Məsələn, biz semiotikanı Azərbaycan dilində Ģərh edirik. Semiotika obyekt, Azərbaycan dili isə metadildir. Məsələn, /Hər ehtimala qarĢı//, /Ġstəyirsinizsə//, /Hə də məğlu- biyyət// və s. 6. Estetik funksiya (poetik). Emosional-hissi çalarları məlu- matın özündən irəli gəlməsi (gözəl nitq-pis nitq). Kommunikativ funksiya, yəni aktual informasiyanın ötürül- məsi heyvanlarda, jestlərdə, paltarda, din və incəsənətdə, təbii dildə eyni dərəcədə vacibdir. KeçmiĢi və indini dərketmədə din, incəsə- nət, təbii dil və riyazi simvolika daha çox heyvanlarda və yol hərə- kətləri semiotikasında, onlardan bir qədər az dində, incəsənətdə və təbii dildə özünü büruzə verir. Emotiv funksiya heyvanlarda təbii dilə, bir də az miqdarda jestlərdə, din və incəsənətdə olur. Fatik funksiya heyvanlarda daha çox, az miqdarda jestlərdə, din, dil və incəsənətdə, estetik funksiya ən çox incəsənətdə, sonra eyni də- rəcədə jest, davranıĢ, din və dildə özünü göstərir. Ontogenezdə metadil qabiliyyətinin formalaĢması insanın intellektual-semiotik imkanlarının sürətli və kəskin inkiĢafına aparır. Psixoloji baxımdan bu onunla bağlıdır ki, insan Ģüurunda yeni semiotikalararası vərdiĢlər formalaĢır, yəni bir semiotik iĢarə baĢqa semiotik iĢarəyə çevrilir. Filogenezdə dillərarası refleksiya yazıdan çox qabaq meydana gəlib. Bunun izlərini qədim leksikada və frazeologiyada görmək olur. Metadil leksikası və frazeologiya dilin primitiv mənzərəsinin əsasını yaradır. Dilsiz reflektivliyi (dil və danıĢıq haqqında dil vasitələrilə danıĢmaq) insan dilini heyvanların dilindən fərqləndirən əsas əlamətlərdəndir. Lakin bu müxtəlif dillərdə fərqli olur. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|