G e n d e r V ə İ n s a n h ü q u q u
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gender və fəlsəfə
- Qadın və seçki
Gender və fəlsəfə M üasir təsəvvürlərə görə, gender (ingiliscədən tərcü- m ədə "gender" - soy a n lam ın a uyğun gəlir) anlayışı cəmiy- yətin fərdlərdən deyil, kişi və q a d m d a n ibarət olduğunu bildirmək üçün işlənir. T arix boyu o n la n n rolu və əhəmiy- yəti dəyişib, bu səbəbdən də q a d m və kişilər heç vaxt bəra- bərh ü q u q ju ola bilməyiblər. G e n d e r araşdırm aları XX əsrin o r t a l a n n d a n sonrakı feminist hərəkatı və nəzəriyyəsi- nin inkişafı nəticəsində yaranıb. O, kişi və q a d m a ra sm d a qarşılıqh m ünasibət və təsirin xüsusiyyətiərini açır, cinslə- rin sosial rollarm ın mədəniyyət və başqa dəyərlərdən asıh- hğım göstərir, o n la r a ra sm d a bəşəriyyətin tarixi inkişafmın xarakterini təyin edən fərqləri üzə çıxarır. Bu cərəyanm nü- mayəndələrinin fikrincə, bərabərsizlik probİemi q a d m və kişi a ra s m d a təbii-bioloji fərqləndirm ə ilə bitmir. Cinslər cəmiyyətdə öz - m atriarxal, ya d a patriarxal dəyərlərini b ə rq ə ra r etm ək üçün d aim m übarizə a p a n rla r. H a zırd a bu cərəyanm üm um i bir adı yoxdur. "Gen- der", "gender araşdırm aları", "genderoİogiya", "gender ölçüləri" terminləri ədəbiyyatda bərabər hüquqla işlənir. H ə tta bəzi a ra şd ırm a la ra görə, "gender" termini cinslərara- 81 qarşılıqlı m ünasibətlər problem ini tam dəqiq ifadə etmir. G e n d e r araşd u ’m a i a n ilə d a h a çox q a d m la r məşğul olur. A n c a q o, hberal feminizm əsasm da y aran sa da, onu sadə a n c a q qadın problemi hesab etm ək olmaz. G e n d er a ra ş d ırm a la n n ı çox vaxt cinslərin fəlsəfəsi adlandırırlar. Bu z a m a n 2 növ fərqləndirmə aparıhr: 1. Q a d m və kişi ara- sm d a təbii, gerçək, təbii-fızioloji fərqlər; 2. Cinslər arasm - d a süni, sosial-mədəni müxtəhflik. B u n la r d a öz növbəsində cəmiyyətin bütün sferalarm d a öz əməh əksini tapır. Beləhklə, gender araşd ırm aların m predmeti (həm də obyekti) iştirak edən şəxsləri qadın və kişilərdən ibarət İnsan cəmiyyəti tarixidir. Əgər bu tarixi təsvir zam anı yalnız bir cinsin mövqeyi, m arağı əks olunursa, o n d a bu tarix birtərəflidir, ta m deyil və h ak im cinsin ideologiyası ro lu n u oynayır. G erçək tarix dəyişdirilir və saxtalaşdınlır, o n d a n "həqiqətə zidd" və hakim cins üçün m araqsız sam lan hadisələr silinir. Fem instlərin fikrincə, tarix elmi patriarxaldn', onu a n c a q inqilablar, m üharibələr və "tarixin lokom otivi" say- dıqları z o r m araqlandn'n'. Cinslərin soy əlamətlərinə görə fərqləndirilməsi top- lu m u n dünyagörüşü və mədəniyyəti ilə bağlıdır və k o n k re t cəmiyyətin dəyərlər və ideallar sistemini əks etdirir. B u n a görə də cəmiyyət h ə y a tm m bütün sferalarm da, h ətta dildə də q a d m və kişi cinsləri a ra s m d a süni yaradılm ış fərqlərlə qarşılaşm aq m ü m k ü n d ü r. Bəşər tarixinə cinslərin qarşılıqh münasibətləri baxı- m m d a n y a n a ş m a q keçmiş h a q d a təsəvvürlərimizi dəyişir, cəmiyyətin inkişafm m m üasir problem lərinə, h ə m də gələ- cəyin perspektivlərinə təsir edir. Bu gün genderin elm, dünyagörüşü, fəlsəfə, ya mədə- niyyət, siyasət və ideologiya fa k to ru olm asm ı birm ənah müəyyən etm ək çətindir. Çünki h ətta bütün bu sahələr bir- likdə gender y a n a ş m a s m m məğzini açmır. Bu b ax ım d an gender X X əsrin o r ta la r m d a yaranm ış cərəyanlardandn' və insanhğm elmi, mədəni təsəvvürlərinin geniş spektrini bir- ləşdirir. Bəs görəsən, bir neçə min il əvvəl m a tr ia rx a t m üha- ribədə p a tr ia rx a ta uduzm asaydı, in san h q tarixi necə olar- dı. Bir tərəfm q alib gəlməsi fəlsəfə. incəsənət, elm, h ətta di- nin də "birtərəfli" dəyərlərin əsarəti a ltm a düşməsi mənası- na gəlmir ki. Tərəflərdən birinin "tam " qələbəsi hansı nəti- cələri d o ğ u r u r ? P a t r ia r x a tm triu m fu sivilizasiyaya nə qazandırdı? Insanlığın q a d ın m cəmiyyəldən "qovulması" nəticəsində itirdiyi femin və maskulin d əy ə rb rin uzlaşma- s m m gələcək p erspektivini p ro q n o z la ş d ırm a q olarm ı? Y enidən m a tria rx a t revanşı yaşayacağıqmı? Bəlkə elə bu gündən ”q a d m intiusiyasmı" "kişi rasionalizmi" ilə birləşdi- rib cinslərin h a rm o n iy a sm a nail olm aq h a q d a düşünməli- yik? Bu sonsuz suallar sırasmı istənilən qədər a rtırm aq olar. A m m a söhbət sadə yeni dünyagörüşünün y aran m a- s m d a n gedir. Bu günədək dünyanı "tək gözlü" kimi ancaq bir tərəfdən görmüşük. A rtıq dünyaya "iki gözlə" hər tərəf- dən baxib, p r a q m a tik və rasional şüurdan im tina etm ək vaxtıdır. Bu şü u rd a güc, mübarizə, zo r kaieqoriyaları, növ- bəti qələbə üçün sonsuz mücadilə həmişə məğlubiyyətlə, çoxsaylı b ö h ra n la nəticələnir. Üçüncü miniUiyin başlandığı bir vaxtda sivilizasiya gözlərim iz ö n ü n d ə dəyişir. G e n d e r a r a ş d ı r m a l a n b u q ü ru b u n lap başlanğıcmı təsvir edərək, həm elmdə, həm də b a ş q a m ü a s ir d ə r k e tm ə istiq a m ə tlə rin d ə əvəzsiz rol oynayır. G e n d e r təzəcə y a ra n a n yeni dünyagörüşünün m etodoloji əsası, yeni fəlsəfənin fundam entidir. Bu fəlsəfə isə to p lu m d a q a d m və kişinin rolunu, yerini və önəmini təzədən araşdırıb təyin edir. G e n d e r q a d ın p r o b le m i yox, cinslər a r a s m d a h a rm o n iy a a x ta n ş ı praktikasıdır. O, insanlığm potensiahnı zahirən 2 zidd q ü w ə n i n - q a d m və kişinin vəhdətində bütüniüklə açır. G e n d e r a ra ş d ırm a la n onu da nəzərə alır ki, b u d a 2 "antoqonist" ailədə birləşərək "üçüncü sinfı" - u ş a q la n əzir. Bu təd q iq atlar həm də d ü n y a xalqlarınm yüzlərlə inkişaf m o d e h n d ə irqi, etnik, dini, siyasi və başqa zo r tətbiqinin səciyəliliyini üzə çıx an r. O n la r göstərir ki, b lo k la n n ləğvi ilə d ü n y a d a güc və m əcburetm ə siyasəti zəifləmədi, əksinə, d a h a d a artdı. Ə gər d ü n y a tarixinə, d a h a dəqiq, o n u izah və təsvir edən sonsuz s a y d a elmi tədqiqatlara nəzər salsaq, b u r d a d a h a çox böyük və təcavüzkar dünya im p e riy a la n n m , ölkə və dövlətlərin təsvir edilməsinin şahidi olarıq. O n la r m ü h a- ribə, zo r gücünə öz acgöz niyyətlərini gerçəklədiblər. Əlbət- tə, d a n m a q o lm az ki, bu dünya tarixi əd ə b iy y a tm d a elə mə- dəniyyət, incəsənət, dünyagörüşü, dini-fəlsəfı konsepsiyalar v ar ki, müxtəlif, o cümlədən, kiçik x alq larm əsl mənəvi, əx- aqi və bədii inkişafm ı əks etdirir. A n c a q tarixin anlaşılm a- sm m başlıca xətti, təəssüf ki, tarixi, cəmiyyətdə güc və zo r prinsiplərinin, p a tria rx a l dəyərlərin təsdiqi kimi təsvir edir. "Gücün fəlsəfəsi" - şüur və təfəkkürün əsas k o m p o n e n ti kimi sosial h ə y a tm bütün sahələrini əhatə edib. T əsadüfü deyil ki, "güc və z o r fəlsəfəsinin" zirvəsi, d ü n y a tarixi prosesin siniflərarası m übarizə kimi izah edən m ark sizm b u cür böyük u ğ u r və əməli tətbiq tapm ışdı. Və M a r k s b u r a d a heç də yeni bir şey kəşf etm əm işdi. O n d a n çox ə w ə l ingilis fü o so fu və böyük dövlət xadim i F .B e k o n h am ım ıza bəlli "Bilik - gücdür" şüarm ı səsləndirmişdi. A n - caq bu m ütəfəkkir də əvvəlki insanlıq təcrübəsindən çıxış edirdi. Bu in s a n lıq yalnız təbiətlə b itm əz m ü cad ilə sayəsində y a ş a m m ı q o ru y a bilmişdi. M ü b a riz ə, güc, zor, qələbə - bizim sivilizasiyanm sim v o lu n a çevrilib. Bu səbəbdən gender a ra şd ırm a la rı sa- həsi genişləndirilməlidir. Kişi və q a d m q a rşıh q h m ünasi- bətləri - "güclü və zəifm", hakimiyyət daşıyıcısı və tabe a d a m l a n n qarşılıqh təsir d ram m ın baş verdiyi a n c a q bir, lap olsun, ən önəm li səhnə ya siyasətdə böyük şəxsiyyət ki- mi ta n m a n aspektidir. Bu aspektlər sırasm ı güc prinsiplə- rindən çıxış edərək irqlər, dövlətlər, xalqlar, mədəniyyətlər, dinlər və b a şq a la rı a ra s m d a ziddiyyətli m ünasibətlərlə ta- m a m la m a q olar. Son 10-15 ildə baş verən hadisələr A z ə rb a y c a n d a d a ---------------------------------------114---------------------------------------- gender araşd ırm aların ın son dərəcə 'önəmli olm asm dan xəbər verir. Müstəqillik əidə edİlməsi, sosial-siyasi sistemin dəyişməsi cəmiyyətin sosial s tr u k tu r u n d a və m eyarları seçimində həlledici dəyişm əbrə səbəb olub. 80-ci illərdə başlam ış d e m o q ra fık və m iqrasion proseslər uzmımüddətli m üharibə, h əy at səviyyəsinin son dərəcə aşağı düşməsi və iqtisadiyyatm b ö h ran ı səbəbindən 90-cı ilİərdə kəskin şəkil- də gücləndi. M ü h a rib ə verilmiş çoxsayh q u rb a n la r, xüsu- sən, əhalinin iqtisadi m ühacirəti reproduktiv nəslin disba- la n sm a gətirib çıxardı. A m m a bu, həm də bizim cəmiyyət- də q a d m m ro lu n u n güclənməsinə səbəb oldu. Bu gün qa- d m la r ənənəvi olaraq, əvvəllər kişilərə aid sosial mövqeni t u t m a ğ a başlayıblar. H azn 'd a q a d m la r tərbiyə, təhsil, səhiyyə sistemində üstünlük təşkil edir. Ticarət, sosial xidmət, m ədəniyyət və elm sahələrində çahşan q a d m la rm d a sayı xeyU artm ışdır. ƏhaUnin q a d m hissəsinin ta m " k iş i' fəahyyət sahələrinə meyU hiss olunur. O n lar siyasi partiya, ictimai təşkilat və birhklərdə geniş təmsil olunublar. Bircə o n u qeyd etm ək kifayətdir ki, respublikada bu gün 50-a yaxm qeydiyyatdan keçmiş Q a d m Təşkilatı (Q H T ) var. Bütün b u n la r A zərb ay can d a ta m a m yeni gender situasiya- s m d a n xəbər verir. D e m o k ra tiy a və bazar iqtisadiyyatı prinsipləri x a lq m milli və konfessional dəyərləri, o n u n psi- xologiyasm m və tarixi inkişafm m spesifikası İlə hələ zəif q a rş ıh q h əlaqədədir. Keçid dövründə q a d m və kişinin rolu necədir, gələcəkdə bizi nə gÖzləyİr? Bu suallardan göründü- yü kimi, re s p u b h k a d a müəyyən gender siyasətinə ehtiyac var. H ə m in bu siyasət isə dövlət səviyyəsində qəbul olun- m u ş ölçülüb biçilmiş p r o q r a m a əsaslanmahdır. Qadın və seçki D e m o k ra tiy a n ın əsas göstəricilərindən o lan seçkilər cəmiyyətdə m ü h ü m hadisədir. Seçilmək və seçm ək m əqam ı böyük m a r a q y a r a ts a da, bu elə bir prosesdir ki, h ə r bir vətəndaş b o r c u n u yerinə yetirməklə yanaşı, öz yaşam tərzini də ifadə edir. Seçkilər z a m a n ı adətən "kim seçilir?" so rğ u su önə keçməklə, m əsələnin əsas m ahiyyətini sa n k i bir q əd ər kölgədə qoyur. Və "kim səs verəcək?" sualı ikinci dərəcəli x a r a k t e r a h r. B ü tö v lü k d ə g ö tü r d ü k d ə isə p r o b le m in mahiyyəti "kim səs verəcək" sorğusundadır. C əm iyyətdəki hadisə və proseslərdə isə bu cəhətdən "zərif q a n a d m " passivhyi, hətta bəzən də laqeydliyi əsas amil kimi m e y d a n a çıxır. Q a d in la ra ilkin o la ra q seçib-seçilmək h ü q u q u 1893- cü ildə Y eni Z e la n d iy a d a verilmişdir. R e s p u b lik a m ız d a isə q a d m la r 1919-cu ilin se n ty a b rm d a A D R p arlam en tin in payız sessiyasmda bərabərlik h a q q m d a təkliflərin təsdiqi ilə seçib-seçilmək h ü q u q u qazanıb. S S R İ m ə k a m n d a d a bərabərlik h ü q u q u form al olsada saxlanılmışdır. H ə tta belə d em ək olarsa m ə lu m fo rm a m əzm unla tərs m ütən asib də deyildi. Belə ki, 1985-ci il A zərbaycan Ali Sovetinin 450 nəfər d e p u ta tm d a n 179 nəfəri (39%) q a d m idi. H ə tta , 1991- ci ilə q əd ər Ali Sovetin sədri də q a d m idi. 1995-ci ildə Milli Məclisdə q a d m d e p u ta tla rm ın sayı 12 faiz, yəni 15 nəfər olmuşsa, 2000-ci ildə isə 10.6 % yəni 124 nəfərin 13-ü qadm dır. Statistik rəqəm lərə müraciət etsək, ölkədə q a d ın la r kişilərdən ç o x d u r . Seçib-seçiləndə isə, m ü tə n a s ib lik pozulur. H ə m seçilən həm də seçici kimi q a d m azlıq təşkil edir. B u r a d a "kim səs verəcək?" sorğ u su n d a d em o k ratik bərabərlik nizam ınm bəzi m əqam ları da şərtlənir. Ə v v a la , seçib-seçilən q a d m l a n n sayı, ikincisi, səsvermədə q a d m la rm necə iştirakı və üçüncüsü, qadm e l e k t o r a t m siyasi səviyyəsi həlledici f a k to r ia r d a n d ır . Q ə rb d ə hər bir siyasi q u ru m ilkin olaraq öz seçicilərinə dair m ə lu m a tla r boşluğunu tənzimləyir, seçkilər v a x tm d a hər iki c in sd ə n o la n e le k to ra lm dəyərlər o riy en tasiy asm ı m ü tlə q əsas kimi nəzərə alır. Bəzi ölkələrdə seçicinin seçicilik funksiyası xüsusi q a n u n la rla tənzimlənir. E lm də "absentizm" deyilən bir m əfhum var. M ənası - seçkili, nüm ayəndəli o rq a n la rm və vəzifəli şəxslərin seçkiləri z a m a n ı seçicilərin səsverm ədən b o y u n qaçırm alarıdır. A bsentizm ə yol verm əm ək üçün bir sıra ölkələrdə m əcburi səsvermələr tətbiq edilir, b u n u n üçün m üxtəlif vasitələrdən istifadə olunur. İlk ə w ə l seçkilərdən im t in a e d ə n lə r cərim ə o iu n u r , bəzən həbslə də cəzalandırıİır. B u ra d a c a sual doğa bilər ki, bəs d em o k ratik prinsiplərlə məcburi q ay d alar bir ölçüdə bərabərləşdirilə bilərmi? D e m o k ra tiy a heç də anarxiya deyil və bəzən lazım i m ə q a m l a r d a prinsipial c ə h ə td ə n b ü tövlükdə cəmiyyətin tərəqqisi üçün müəyyən çərçivədə b u üsullardan istifadə edilməsi qeyri-məqbul sayjla biiməz. H adisələrin təhlili göstərir ki, əvvala d e m o k ra tik seçki a n la m m m bütün sosial q ru p la r tərəfm dən təbliğinə ehtiyac böyükdür. İkincisi siyasi cəhətdən təşkilatlananlar tərəfm dən bu problem in dərkinə ehtiyac vardır. N əinki əyalətlərdə, h ətta m ərkəzdə belə qatı m ühafızəkar ər (ata- qardaş-oğul) "əhli əyalı" əvəzinə özü səs verir, öz liderinə və y a x u d istədiyi şəxsə. M ə h z b u kimi h a lla ra görə də d e m o k r a t i k seçki nədir, necə o lm aİıd ır k im i a k tu a l məsələlərlə yanaşı "kim səs verəcək?" an lam m m geniş izahı, m üxtəlif təbəqələrdə təbliği genişləndirilməlidir. Təbii ki, qeyd o l u n a n l a r d a bəzi f a k t o r l a r a görə n əzəriyyədən önəmli, işə görə m übahisə xarakteri d o ğ u ra n h a lla r d a m öv cu d d u r. İlkin o la ra q o n u göstərək ki, 1988-ci ildən s o n ra re s p u b lik a d a d e m o q ra fik fəlakət yaranm ışdır. Ə halinin (əsasən də q a ç q m və k ö ç k ü n lə r) əksər hissəsi çörək a rx a s ın c a "la m ə k a n d ır". R e s p u b lik a d a bir su'a qeyri- h ö k u m ə t q u r u m l a n d e m o k r a t i k seçki p ro se slə rin i öyrənm əyə cəhd etsə də, bütün hadisələrin elm i-praktiki a d e k v a t təhlili, tədqiqini a ra ş d ıra n sosial institutlar yox dərəcəsindədir. B u n a bariz n ü m u n ə kimi qəbul edilən q a n u n l a r ı , eləcə də pro seslərə b e y n ə lx a lq sosial in stitu tla rd a n rəy gözləmə s in d ro m u n u göstərm ək olar. F ik irlə rim iz i ə s a s la n d ı r m a q üçün r e s p u b lik a m ız d a absentizm h alların a d iq q ə t yönəldək. A b sen tizm , yəni seçicinin səsv erm əd ə iştira k etm əm əsi h a h d a h a çox q a d m la r arasmdadn*. B u ra d a əsasən aşağıdakı təzahürlər özünü d a h a q a b a rıq göstərir: • Q atı m ü h afızək ar a ta (ər-qardaş-oğul) heç bir q a y d a -q a n u n la razılaşm ay araq , q a d m a seçkiyə getməyə icazə vermir; • əsrlərlə form alaşm ış adət-ənənə, milli köklər, m üsəlm ançüıq davranışı; • q a d m a xas olan, bir növ laqeydlik düşüncəsindən asıh o la ra q q a d m özü m a ra q göstərmir; • p a tria rx a l ailə münasibətləri, bütün baş verən o lay lard an xəbərsizlik sin d ro m u , "başım m tacı", "evimin ağası", "böyüklərim" bilər kimi q a d m həyat tərzi, psixoloji çəkingənliklə y a ş a n a n a n la m dünyası; • sosialist sisteminin repressiya kimi q o rx u d u c u təsirlərinin hələ də şü u rla rd a n ta m silinməməsindən irəli gələn "qoy elim in -o b am m baş biləni özü bilsin" kimi saxtakarlığa bilmədən, a n la m a d a n yol açıb, rəvac vermə düşüncəsi. O n u d a xüsusilə qeyd edək ki, q a d m la n n sayca çoxluğu, heç də o dem ək deyil ki, o n la r ’'hakimi m ü tb q " olm ahdır. Əsla! Lakin, növbəti seçkilərdə heç olmazsa üçdə bir k v o ta y a nail ohm m ası üçün m əhz seçici qadm larm öz fəallığı gərəkdir. Parlam entdə m ihət vəkiH qadm larm sa y m m çoxalması, ali icraedici və qanunverici hakimiyyət s t r u k t u r l a r m d a d a faiz ə m s a h n m yüksəlişi gərəkhdir. M ü h a f iz ə k a r h q kimi düşüncə və d a v r a n ış la r a qarşı m a a a r if lə n d ir m ə istiq a m ə tin d ə təbliğ fəaliyyəti g e n işlə n d irilm ə h d ir. A b se n tiz m ə yol v erm əm ək üçün q a n u n la müəyyən ölçülərin tətbiq olunm ası müzakirəyə ehtiyacı olan problemlərdəndir. IMəsuI& Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|