MİTOLOJİK İMAJLAR VE ESKİ İNANIŞLARLA
BAĞLI TASAVVURLAR
U L U S L A R A R A S I S E M P O Z Y U M
“AZERBAYCANŞINASLIK: GEÇMIŞI, BUGÜNÜ VE GELECEĞI”
(Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih)
mitoloji metinleri, 1988:185). Biz de anlatıcılardan bununla ilgili
istediğimiz bilgiyi alamadık. Aşağıdaki metine bakalım:
“Cin lere bizden yeyler deriz. Bizden yeyler her yerde var, fakat insanlara
gözükmez. Sadece mal-davar onları görür. Bu nedenle koyun geçi olan yerde
bizden yeyler olmaz, yoksa ayak altında kalıp ölürler” (Azerbaycan
folkloru antolojisi, 1994:46). Ordubad şehir sakini 65 yaşlı Nise Eliyeva da
“bi zden yeyler” hakkında bir inancı bize böyle anlattı: “Biz den yeyler her
gün evimizdedi. Onlar bizden el çekmezler. En çok çocukların gözüne
gözükürler. İyiliği de şudur ki, çocuk çox ağladığında onun gözüne gözüküp
güldürüller. Ziyanı da şudur ki, bir de baktın çocuk hiç bir şeyden ağladı.
Gelirsen ki, hiç bir şey yok. Bizden yeyler çocuğu çimdiklemişler. Ya da
kundakta olan bir çocuk uykuda ağlıyor. Derler ki, bizden yeyler çocuğun
kulağına fısıldar ki, nenen (anan) ölüp. Çocuk da ağlar. Bir de baktın bebek
uykuda gülüyor. O zaman bizden yeyler bebeğin kulağına fısıldar ki, deden
(baban) ölüp (Şexsi arxivimizdem, 20..., seh.). Anlatıcı şunu da ekledi ki,
“b izden yeylerin zararından bebekleri korumak için yastığının altına bıçak,
makas koruz. Bizden yeylerdi, cinlerdi demirden korkarlar” (Şexsi
arxivimizdem, 20..., seh.). Folklorbilimci C.Beydili bu konuyla ilgili
yazıyor: “Biz den yeyler”, inanışa göre, insanın malını, kazanını, pirincini
çalar, yağını pişirerek yer, elbisesini giyerek oynar, bir sözle, Adem
evladına her zaman zarar verirler. Bu demonik varlıklar güya iğne, çengelli
iğne vs. gibi demir nesnelerden korkar, bu nedenle de, demire vurdukta vb.
durumlarda korkarak kaçarlar” (Beydili C., 2003:64).
Çıntırgayış. Bu kahraman Ordubad`da “ Cıntırqeyiş” olarak bilinmektedir
ve bu mitoloji varlık yol kenarında durar. Yaşlı karı cildine girer ve gelip
geçenden ona yardım etmesini, onu yolun obür tarafına geçirmesini ister.
Çıntırgayışa yardım eden insan ona yaklaşarak kucağına alar, yolu geçirer.
Yolun obür tarafında Çıntırgayışı yere koymak isterken onun kolları uzanar,
insanın boynuna öyle bir sarılır ki, o kişi boğulup ölür. Aynı kahramanın
varlığına inam Nahçıvan`ın Sederek ilinde de mevcuttur. Burada ise
Çıntırgayış yaşlı karı şeklinde olmakla birlikte, zayıf, kimsesiz, hasta çocuk
şeklinde de göze gözükmektedir.
Mitoloji varlıklar sırasında arazide “Gu r-Gur Baba” adlı bir imaja da
rastlıyoruz. İnama göre, Gur-Gur Baba göklerdedir. Şimşek çakması, leysan
yağmur, sel gelmesi gibi doğal olayların “ne deni” Gur-Gur Babadır. “Gur -
Gur Baba” adlı kahramana Kerkük folklor örnekleri arasında da tesadüf
ediyoruz. Fakat burada “ Gur-Gur Baba” kutsal mekanın adıdır. Prof.
G.Paşayev bu mekanla ilgili yazıyor: “K erkük`te “Baba Gur-Gur” adlı
meşhur yer vardır. Buradan daimi olarak ateş çıktığına göre kutsal hesap
edilir ve buraya dilek dilemeye gelirler. Bir ağaç veya elleriyle yeri
kazıyorlar. Az sonra alev gelip buraya çıksa dileklerinin kabul olacağına
inanıyorlar” (Paşayev Q., 2003:64).
Sonuç
Sayfa 44 / 847
Ayten Cafer kızı CAFEROVA
U L U S L A R A R A S I S E M P O Z Y U M
“AZERBAYCANŞINASLIK: GEÇMIŞI, BUGÜNÜ VE GELECEĞI”
(Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih)
Ordubad`ın arazisindeki mitolojik metinlerin araştılırması bu mitoloji
inamların burada yaşayan ahalinin eski ve zengin manevi kültüre sahip
olmasını kanıtlamaktadır.
QAYNAQLAR
1. Abdullayeva M. (2002). Azerbaycan folklorunun regional
xüsusiyyetleri (Şeki-Zaqataladan derlenmiş folklor örnekleri esasında):
Filologiya elmleri namizedi alimlik derecesi almaq üçün teqdim edilmiş
dissertasiya, Bakı, 159 s.
2. Alıyev A. Azerbaycan folklorunun regional xüsusiyyetleri (Dereleyez
folklor örnekleri esasında). Filologiya elmleri namizedi alimlik derecesi
almaq üçün teqdim edilmiş dissertasiya, Bakı, 2008.
3. Azerbaycan etnoqrafiyası. (2007). Üç cildde, III cild, Bakı: “Şerq-
Qerb” neşriyyatı, 568 seh.
4. Azerbaycan folkloru antolojisi.(1994). I kitab. Nahçıvan folkloru.
Tertib edenler: Ferzeliyev T., Qasımlı M. Bakı: “S abah” neşriyyatı, 388 seh.
5. Azerbaycan mitoloji metinleri. (1988). Tertib edeni, ön sözün ve
şerhlerin müellifi: A.Acalov. Bakı: “E lm” neşriyyatı,. – 196 seh.
6. Beydili (Memmedov) C. (2003). Türk mitoloji sözlüyü. Bakı: “El m”
neşriyyatı, 418 seh.
7. Caferli M.(2007). Folklor ve etnik-milli şuur. Nahcıvan Folklor
Materyalleri Esasında. Baskı tarihi: eylül 2007. Kültür Ajans Yayınları
Nu:29. 128 seh.
8. El sözü, yurd yaddaşı.(2010). Folklor toplusu. Toplayıb tertib edeni ve
çapa hazırlayanı: f.ü.f.d. İsmayıl M.R., Bakı: “El m” neşriyyatı 168 seh.
9. Paşayev Q. (2003). Kerkük folklorunun janrları. Bakı: “El m”
neşriyyatı, 2003. – 320 seh.
10. Seyidov M.(1983). Azerbaycan mitik tefekkürünün qaynaqları, Bakı:
neşriyyatı yaz 326 seh.
11. Şexsi arxivimizdem, 20..., seh.(Alan çalışmaları zamanı derledigimiz
bu metinler ilk defe yayınlanır)
12. Yol geler Ordubada. (2005). Folklor toplusu. Ön sözün müellifleri ve
toplayanlar: Ceferli M., Babayev R., Nahçıvan neşriyyatı yaz, 68 seh.
Sayfa 45 / 847