U L U S L A R A R A S I S E M P O Z Y U M
“AZERBAYCANŞINASLIK: GEÇMIŞI, BUGÜNÜ VE GELECEĞI”
(Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih)
MİTOLOJİK İMAJLAR VE ESKİ İNANIŞLARLA
BAĞLI TASAVVURLAR
(Nahçıvan ÖC Ordubad Bölgesinden Derlenen
Folklor Örneklerine Dayanarak)
Mythological persuasions and ancient presentations,
related to characters
Ayten Cafer kızı CAFEROVA
*
ÖZET
Ordubad Nahçıvan`ın bir ilçesi olsa da buradan son 30 yılda derlenen mitolojik
metinlerin sayısı sadece Nahçıvan Özerk Cumhuriyetinden değil, hatta
Azerbaycan`ın bölgelerinden derlenenlerden daha çoktur. Ateist ideyolojili
Sovyetlerde mit anlatmak “ dinin tebliğatı” adıyla yasaklanmakta ve baskı
yapılmakta, din adamları da hurafatçılar olarak nitelendirilmekteydi. Buna rağmen
halk kendi kültürünü unutmak istemiyor, onu yaşatmaya çalışıyor, merasimler
düzenleyordu. “ Boz Kurt” mitinin ve Tanrıçılıkla ilgili bir kaç mitin de 1980`li
yıllarda Ordubad’dan derlenmesi bölgenin somut olmayan kültür bakımından özel
önem taşıdığını kanıtlamaktadır.
Son yıllarda alan çalışmalarında derlediğimiz destanlarda, masallarda, mani-
hakuştalarda, bilmece ve düzmecelerde ilçenin kapalı bir alan olmadığını, Sibirya
Türklerinin Şaman-Kam geleneğinden başlamış Balkanlardaki evliyalar hakkında
metinlerin burada da yaşadığından haber veriyor. Türk mitolojisi Türkün manevi
dünyasının, yaşadığı yerlerin, gezdiği ormanların, geçtiği nehirlerin ve başka
mitolojik konuların tarihidir. Türk mitolojisi mitolojik bir dünya modeli olmakla
birlikte Türkün yaşadığı toprakları model olarak kabul etmiş, onları işaretler
sistemine çevirmiş ve bu topraklar üzerinde var olan tüm mevcudatı Türkün
dünyasını ifade eden bir belgeye dönüştürmüştür. Bu bakımdan Türk mitolojisinde,
mevcut olan her şey, onun yaşadığı ve yarattığı tarih olmakla birlikte bir mitolojik
unsurlar bütünüdür. Ordubad ilçesinde Gemikaya adlandırılan dağdaki kayaüstü
yazılar ve dağlarla ilgili derlediğimiz mitler söylediklerimizin kanıtıdır.
Ordubad metinlerinde en çok rastladığımız “ Bizden yeyler, Cinler, Cıntırqeyiş,
Gür-Gür Baba ve eyelerle ilgili mitolojik karakterler imgesel şekilde dedelerimizin,
ninelerimizin dilinde yaşamış ve daha sonralar yazıya alınmakla günümüze kadar
gelmiştir. Bu karakterler mitoloji anlamda halkın tefekkürünü, güvenini yaşatmıştır.
Bu açıdan, derlenmiş metinlerin gözden geçirilmesi Ordubad bölgesinin tarihinin
tarih bağlamında öğrenilmesi açısından önemlidir. Ordubad`da mitolojik metinlerin
yaşaması bu mitolojik inançların burada halkın eski ve zengin manevi kültüre sahip
olduğunu göstermektedir. Ordubad bölgesine özgü mitolojik metinlerin Türk
mitolojisinde de önemli yeri vardır.
*
Arş. Gör. Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Folklor Enstitüsü.
ceferli_ayten@mail.ru
Sayfa 36 / 847
Ayten Cafer kızı CAFEROVA
U L U S L A R A R A S I S E M P O Z Y U M
“AZERBAYCANŞINASLIK: GEÇMIŞI, BUGÜNÜ VE GELECEĞI”
(Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih)
Anahtar kelimeler: Nahçıvan, Ordubad, Halk Bilimi, Halk İnancı, Mitoloji.
SUMMARY
Mythology continues the existence in folklore texts. Turkic mythology, as well
as all mythological systems, consists of texts that were written then. Among
mythological texts of folklore texts of Ordubad region of the Nakhchivan AR is
very much. These texts on the whole are reflected by the world view of population
of Ordubad region. Viewing of the collected texts is very significant in the study of
history of territory of Ordubad in the context of Turkic history. Research of
mythological texts in territory of Ordubad proves that, these mythological faiths
inform that a population which lives here has an ancient and rich spiritual culture
and mythological texts belonging to Ordubad region has an original place in Turkic
mythology.
Keywords: Nakhchivan, Ordubad, folklore, people's beliefs, mythological.
Giriş
Ordubad, Nahçıvan Özerk Cumhuriyetine bağlı bir ilçedir. Nahçıvan`ın
doğusunda bulunan ilçenin yüzölçümü 972 km
2
-dir. Güneyden Araz irmağı
boyu İran İslam Cumhuriyeti, kuzeyden Ermenistan Cumhuriyetiyle sınırlara
sahiptir. Ermenistan Cumhuriyeti ile sınır bölgesi yüce dağlarla çevrilidir.
Bu dağların en yücesi 3904 metrlik Kapıcık zirvesidir. Kaya üstü yazıtları ile
meşhur olan, hakkında Nuh Peygamberle bağlı efsaneler dolaşan Gemikaya
da bu bölgede bulunmaktadır.
Gemikaya resimleri hakkında ilk araştırmayı yapan rahmetli Doç.Dr.
Ebülfez Hüseyini olsa da bu kaya üstü yazıtlar arasında Türk aşiretlerinin
damgaları olduğunu kanıtlayan, Bakü Devlet Üniversitesi`nde Türkoloji üzre
öğretim görevlisi rahmetli Doç. Dr. Cefer Ceferov`dur.
İlçenin ahalisi genellikle Türklerdir. Fakat onların gerek dış görünüşü,
gerek ağızları, gerekse de mutfakları Nahçıvan Özerk Cumhuriyyetinin altı
ilçesinden epey farklıdır. 1988 yılına kadar bölgede Hıristiyanların
Grigoryan mezhebine inanan insanlar yaşadığından onları Ruslar Ermeniler
adlandırmış ve son 200 yılda onların Ermenileştirilmesi için ciddi çalışmalar
yapılmıştır. 200 yılın üzerinde zamanda merkezi yönetimin ve kilisenin
uyguladığı asimilasyon siyasetine rağmen Grigoriyan inançlılar da Türklerle
birlikte bölgenin meşhur pirlerini ziyaret etmiş, suçileyen merasimini ve
başka törenleri birlikte düzenlemişler. Grigoriyan inançlılar da, Türkler de
aynı mitlere inanmış ve onları yaşatmışlar.
İlçenin genel ahalisi olan Türkler görünüşlerine, lehçe özelliklerine,
psikolojilerine göre çevredekilerden epey farklı olduğu gibi onların mitolojik
metinleri yaşatması da dikkat çekicidir. Sovyet hakimiyeti döneminde
mitolojik metinlerin derlenmesi, anlatılması, onunla bağlı törenlerin
Sayfa 37 / 847