1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)
Yüklə 2,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nida cümləsi.
314 Şair cavab almaq üçün verilməmiş suallarla oxucunun fik- rini bu məsələlərə, hadisələrə qüvvətli şəkildə yönəldir. Doğ- rudur, burada ritorika güclüdür. Saatın kim tərəfindən, nə üçün, nə vaxt yarandığını öyrənmək mümkündür, bunu şair də, oxucu da öyrənə bilər. Lakin şair bu sualları cavabını almaq üçün verməmiş, insanları vaxtın, ömrün qədrini bilməyə çağırır. Sual cümlələri ilə danışan şəxs öz-özünü də ittiham edə bilir. Adam bəzi hallarda fikirlər aləminə qərq olaraq suallar verir və ya qəlbindən keçirir, amma cavab almaq üçün soruş- mur: - Asudə oturmaq? Belə vaxtda asudə oturmaq xülyasına düşmək? Bu kişilikdirmi? (Ə.Əbülhəsən) Başqasının adından edilən suallar da vardır. Belə sual cüm- ləsini işlədən həm öz təbiətini, həm də təmsil etdiyi adamların fikrini bildirmiş olur:
Fələ, özünü sən də bir insanmı sanırsan? Pulsuz kişi, insanlığı asanmı sanırsan? (M.Ə.Sabir)
Müəyyən əşya, hadisə qiymətləndirilərkən danışan fikrini dolayı yolla, çox vaxt da sual formasında ifadə etməli olur:
İmam üçün gələn bu dövlət, bu var, Nə verdi imama yalvaranlara? (B.Vahabzadə)
Şair ikinci misranı inkar formada nəqli cümlə şəklində də (“Heç bir şey vermədi yalvaranlara”) qura bilərdi. Müəllif cümləni elə bu mənada işlətmişdir. Məzmun dəyişməsə də, sualla ifadə edilən cümlə məna incəliyinə, təsirlilik çalarlığına görə üslubi məqam kimi daha düşündürücüdür. Nəqli cümlə forması onu bu keyfiyyətindən məhrum edərdi. Dialoqlarda hal-əhval bilmək məqsədilə də sual cümlələri işlədilir:
Sultan bəy. Baho, Süleyman, sən hara, bura hara? Asya. Ay qız, bəlkə bir adama bənd olubsan, hə? Sultan bəy. Yaxşı, indi sən deyirsən ki, dulsan, hə? (Ü.Hacıbəyli)
315 Ritorik sual cümlələri cavab almaq məqsədi daşımır, bun- lar formaca sual, məzmunca təsdiq və ya inkar hökmləri bildi- rir. Ritorik sual cümlələrində cavab sual verənə də, cavab ver- məli olana da aydın olduğundan cavab tələb olunmur:
Ölərmi yurdunu sevən sənətkar? Vaqif, ey şeirimin könül dastanı De, söhbətin hanı, de sazın hanı? Susdumu nəğmələr oxuyan dilin? Yasını tutdumu barı sevgilin? (S.Vurğun)
Ağa Zaman həkim – Ağa, bundan başqa çarə yoxdurmu? Molla İbrahim Xəlil – Nədən başqa? Ağa Zaman Həkim – Meymundan başqa Molla İbrahim Xəlil – Kişi, nə danışırsan, nə söyləyirsən? Ağa Zaman həkim – Axır necə eyləyim, ağa? Uf, lənətə gələsiniz! Molla İbrahim Xəlil – Kim lənətə gəlsin? Kimdir əl çəkmə- yənlər? Nədən çarə yoxdur? Nə var? Nə olub? (M.F.Axundzadə. “Hekayəti-Molla İbrahim Xəlil kimyagər” komediyasından) Ağa Zaman həkimin “Bundan başqa çarə yoxdurmu?” (meymunu yada salmaqdan başqa) sualına Molla İbrahim Xəli- lin cavabı da sual formasındadır və “yada salmayın” anlamın- dadır. Lakin dramaturqun bədii bir priyom kimi dəfələrlə işlət- diyi suallar Molla İbrahim Xəlilin narazılıq, qəzəb və gizli kini- nin ifadəsində yalandan keçirdiyi hissi vəziyyəti göstərməyə, tamaşaçı və ya oxucuları hadisəyə daha diqqətli olmağa sövq edir.
Bəzən sual cümləsi cavab almaq məqsədilə işlədilməsə də, müəyyən şəxsi ittiham etmək məqsədi daşıya bilir. Məsələn, körpə övladını atmış bir ana sual cümlələri ilə belə kəskin itti- ham olunur: - Siz necə anasınız ki, övladınızı bir qoca qarının evinə atıb qaçmısınız? Necə anasınız ki, bir neçə ilin ərzində uşaq ilə bir dəfə də maraqlanmamısınız? Kim sizə uşaq böyüt- məyə borcludur? (M.Cəlal)
316 Zəncir şəkilli silsilə suallar emosional çalarlığa xidmət edir və üslubi səciyyə daşıyır. Şeirlərdə misraların əvvəlində təkrar edilən suallar leksik səviyyədə obrazlılıq və emosionallığın yaradılmasında mühüm rol oynayır:
Nədir o mənalı dərin baxışlar? Nədir gözlərindən yağan yağışlar? Nədir qəlbindəki payızlar, qışlar? (S.Rüstəm)
Daş qəlbli insanları neylərdin, ilahi? Bizdə bu soyuq qanları neylərdin, ilahi? (M.Ə.Sabir)
nin yüksək hiss, həyəcanla ifadə olunduğu vaxt yaranır, da- nışanın emosional, ekspressiv vəziyyətini bildirir. Danışan nida cümləsi vasitəsilə özünün həyəcanını (qorxu, təəccüb, nifrət, qəzəb, alqış, qarğış, çağırış, heyrət, şübhə, istehza, vahimə, kin, hirs, sevinc, mərhəmət, mehribanlıq, kədər, qəm, qüssə və s. kimi halları) ifadə edir. Nida cümlələri intonasiyanın yüksək tonla ifadə edilməsini, cümlədə həyəcan bildirən sözün kəskin şəkildə söylənilməsini tələb edir. Misallar: Eşit, inanma! Arifə bir işarə! Dəlidir, başını vursun divara! Dəliyə yel ver, əlinə bel! Dostlar! Uğur olsun sizə! Alqış sizin uğurunuza!
İncilər səp gəl yoluna! Sırmalar düz sağ-soluna! Fırtınalar dursun bir yana, Salam türkün bayrağına (Ə.Cavad)
Yaşasın ulduzlu sönməz gecələr! Yaşasın daima sevdalı səhər! (S.Vurğun)
Nida cümlələri fikrin ifadəsində bədii bir priyom olduğu üçün hiss-həyəcanın zəngin çalarlıqlarının ifadəsində intona- siya, söz sırası, təkrarlar əhəmiyyətli rol oynayır, danışanın hadisəyə, şəxsə münasibəti çox təsirli ifadə olunur. Misallar:
Yüklə 2,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|