1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)
Yüklə 2,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
320 mürəkkəb cümlələr üstünlük təşkil edir. Təbiidir ki, az savadlı adamlar sadə cümlələrə, cəmiyyətdə yaxşı mövqe tutan ziyalı- lar isə mürəkkəb cümlələrə meylli olurlar. Yazılı nitqdə (epis- tolyar üslub istisna olmaqla) artıq və lüzumsuz sözlərin cümlə- də işlədilməsinə yol verilmir. Şifahi nitqdə isə oxşar cümlələ- rin, sözlərin, ifadələrin təkrarına yer verilir, necə deyərlər, heç hesabı aparılmır. Lakin mürəkkəb cümlələr də yalnız o zaman işlədilir ki, fikir yığcam, bir-biri ilə rabitəli, anlaşıqlı ifadə olunsun. Məs.: Səndən ayrıldığım günün səhərisi ailəmiz təzə mənzil aldığı üçün özümdə anadan yenicə doğulmuş körpəcə uşaq kimi bir yüngüllük hiss edirdim” cümləsi formasına görə sadə, məzmununa görə mürəkkəbdir. Biz bu mürəkkəb cümləni “səndən ayrıldığım günün səhərisi ailəmiz təzə mənzil aldı. Mən anadan yenicə doğulmuş körpəcə uşaq kimi özümdə bir yün- güllük hiss edirdim” şəklində iki sadə cümlə ilə verə bilərik. Dilimizdə mürəkkəb cümlələr üslub cəhətdən olduqca müx- təlif və rəngarəngdir. Bu tip cümlələrdə müxtəlif məna çalarlıq- ları, onda ifadə olunan ekspressivlik özünü aydın göstərir. Mü- rəkkəb cümlə iki və daha artıq sadə cümlənin birləşməsindən yaranır və mürəkkəb bir fikri ifadə edir. Mürəkkəb və silsiləli fikirlər mürəkkəb cümlələrlə verilir. Mürəkkəb cümlələrin işlə- dilməsi danışanın ixtisasından, savad və dünyagörüşündən çox asılıdır. Cümlənin həcmcə böyük olması, adətən, müsbət hal hesab olunmasa da, ondan istifadə imkanları böyükdür. -Aydın idi ki, o səhv edir. Mən belə başa düşürəm ki, siz çox məşq edirsiniz. Hava elə tozlu idi ki, göz işləyən yerlərdə evləri görmək olmurdu. Bu cümlələrin hər üçü mürəkkəb cümlədir. Lakin fikirlər yığcam və aydın ifadə olunmuşdur. Mürəkkəb cümlələr tabesiz və tabeli olmaqla iki yerə bölü- nür. Tabesiz mürəkkəb cümlədə iki, üç fikir bir-birinə nə qədər bağlı olsa da, müstəqil xarakterdə olur. Tabeli mürəkkəb cüm- lələrdə isə fikirlər bir-birinə möhkəm bağlansa da, biri o biri- sindən asılı olur.
321 Tabesiz mürəkkəb cümlələrdə qrammatik əlamətlərin ixti- sarı fikrin ifadəsini aydınlaşdırmaq məqsədi daşıyır. Məs.: Atıq zəng vurulmuĢ, tələbələr də, müəllimlər də auditoriyalara da- xil olmuĢ, dərslər baĢlanmıĢdı. Bu tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkibindəki cümlələrdən idi hissəciyinin ixtisar forması olan - dı 4 əlamətini yerinə yazsaq, onda fikrin ifadəsi, cümlənin oxu- nuşu ağırlaşar, cümlələr arasındakı əlaqə pozular. Şəkilçilərin ixtisarı həmin cümlələrin oxunuşunu rəvanlaşdırır, fikirlər ara- sında rabitə yaradır. Dilimizdə tabesiz mürəkkəb cümlələr daha geniş yer tutur. Tabesiz mürəkkəb cümlələr fikirləri yığcam, həm də aydın və anlaşıqlı vermək üçün həm şifahi, həm də yazılı nitqdə istifadə- yə yararlıdır. Nitqdə bəzən fikirlər uyğunluq təşkil etmir. Cümləni təşkil edən hissələr ziddiyyətli olur, fərqləndirilir, müqayisə edilir, qarşılaşdırılır. Bu cür fikirlərin ifadəsində tabesiz mürəkkəb cümlələr daha əlverişlidir. Məsələn: Beləliklə aylar gəlib keçdi, Əhməd daha universitetə qayıtmadı. Ana çox sözlər dedi, an- caq onların heç birisi qızın yadında qalmadı. Tabesiz mürəkkəb cümlələrdə üslubla əlaqədar bəzi ixti- sarlar aparılır: İldən ilə sahələr dəyişir, tikinti genişlənir, yollar, körpülər çəkilir, uca binalar tikilirdi. Nə bir işıq görünür, nə bir səs eşidilirdi. Elə həmin il Xəzər Bədən Tərbiyəsi Akademiyasına, Sona isə Dillər Universitetinə daxil oldu. Birinci və ikinci cümlədə idi hissəciyinin qısaltma variantı olan -dı
, sonuncu cümlədə isə ortaqlı xəbər (daxil oldu) ixtisar edilmişdir. Bu ixtisarlar üslub cəhətdən fikrin ifadəsini ağırlaş- dırmamaq məqsədi daşıyır. Şəkilçilərin ixtisarı həmin cümlə- lərin deyilişini səlisləşdirmiş, axıcı etmiş, cümlələr bir-birinə daha möhkəm bağlanmışdır. Belə ixtisarlar hesabına tabesiz mürəkkəb cümlələr fikri daha ifadəli və yığcam verə bilir. Dilimizdə tabeli mürəkkəb cümlələr də geniş yer tutur. Tabeli mürəkkəb cümlələr fikirləri anlaşıqlı verməkdə əlverişli
322 sayılır. Məs.: İndi mən inanıram ki, dünyada pis uşaq yoxdur, pis tərbiyəçi var. Bu cümləni sadə cümləyə çevirmək istəsək “İndi mən dünyada pis uşağın olmamasına, pis tərbiyəçinin ol- masına inanıram” – alınar ki, belə olan halda nitq süni görünər, fikir aydın nəzərə çarpmaz. Bədii əsərlərdə bir neçə budaq cümləli mürəkkəb cümlələ- rə də təsadüf edirik ki, onlarda fikrin anlaşıqlı verilməsi üçün müəllifin sənətkarlığı həlledicidir. Məs.: Sən də bax, buna görə çağırdım. Çağırdım ki, hər şeyi biləsən, həm də görəsən ki, bi- zim işimizi necə çətinə salıbsan (İ.Muğanna). Bütün gecəni ça- lırdı. Özü də elə çalırdı ki, tarın səsini Ceyran eşitsin və bilsin ki, Adil bu mahnını onun üçün, ancaq onun üçün çalır (S.Qə- dirzadə). Bu cümlələr nə qədər geniş və uzun olsa da, onların tərkib hissələri bir-birinə möhkəm bağlanmış, fikir bütövlükdə yığcam və aydın ifadə olunmuşdur. Bu cəhətdən tərkibində ta- mamlıq budaq cümləsi olan tabeli mürəkkəb cümlələrə daha çox rast gəlirik. Bu tip cümlələrdə fikir daha geniş, daha aydın, daha ifadəli olması ilə seçilir, çünki belə cümlələrdə fikrin anlaşıqlı verilməsi üçün məkan daha böyükdür. 1) Bir də götdüm ki, qabaqda Əliş müəllim, onun arxasınca da sinfimizin nümayəndəsi İbad otağa daxil oldu. 2) Mən çox yaxşı bilirəm ki, sən çıxılmaz vəziyyətdəsən. 3) O indi inanırdı ki, dünyada pis uşaq yoxdur, pis tərbiyəçi var. Verilmiş cümlələrdəki fikirləri sadə cümlələrlə də vermək mümkündür. Sonuncu cümlədəki fikrin nə üçün mürəkkəb cümlə şəklində verildiyini aydınlaşdırmaq üçün həmin cümlə- nin sadə variantına diqqət edək: “O, dünyada pis uşağın olma- masına, pis tərbiyəçinin olmasına indi inanırdı”. Bu cümlələrə ayrı-ayrılıqda diqqət yetirsək və onları tutuş- dursaq aydın olar ki, fikri mürəkkəb cümlə şəklində vermək məqsədə daha uyğundur. Cümlənin sadə forması süni görünür, fikirlər arasındakı qarşılıqlı münasibət aydın nəzərə çarpmır. 1) Nadir keçmiş düşüncələrlə yenicə yerində rahatlanmışdı ki, qapının zəngi çalındı. 2) Bir az keçmədi ki, müəllim müha- Yüklə 2,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|