1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)
Yüklə 2,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əmr cümləsi.
- Tələbələr.
317 “İzzət durdu ayağa və köhnə göy çarşabını başına salıb çıxa-çıxa bu sözləri dedi: Atana nəhlət, Xudayar bəy! Anana nəhlət, Xudayar bəy! Dədən tünbətün düşsün, Xudayar bəy! Babanın həşri Ömərin həşriylə qopsun, Xudayar bəy! (C.Məm- mədquluzadə)
Düşdü bütün qəzetlər hörmətdən, ay can! Ay can! Xəlqin canı qurtardı töhmətdən, ay can! Ay can! (M.Ə.Sabir)
Dedim: Gülşən nədi? – Dedi: Bağımdı. Dedim: Səfaladı? - Söylədi: Yox, yox! Dedim: İşrət nədi? – Dedi: Səfamdı. Dedim: Gəlsən sürək. – Söylədi: Yox, yox
Birinci misalda qarğış, ikincidə sevinc, şadyanalıq, üçün- cüdə isə etiraz hissi qabarıq ifadə olunmuşdur. Danışıq dilində də şəxsin keçirdiyi daxili hiss-həyəcan nida cümlələri vasitəsilə ifadə oluna bilir. Nida cümlələri tərif məqa- mında, eləcə də hadisəyə, şəxsə danışanın razılığının, təşəkkürü- nün ifadəsi kimi də işlədilir: - Xörək gəldi. Plov, nə plov!; Bıça- ğı çıxarıb yemişi kəsdi. Yemiş, nə yemiş! Buy!...Başıma xeyir! Bərəkallah sənin kişiliyinə! Vay sənin halına! Paho, Qurbanəli! Əfsus! Bu səhnəni görmədin. Mərcan bəy kağızı öpüb qoyur gözlərinin üstünə. Oxqay! Nida cümlələri nida sözlərinin və intonasiyanın köməyi ilə əmələ gəlir. Nida cümlələri danışıqda, şifahi nitqdə yüksək emosionallıq, ekspressivlik bildirir. Yazılı nitqdə personajın, li- rik qəhrəmanın və ya yazıçının daxili həyəcanını ifadə edir. Nida cümlələri fikrin ifadəsində bədii bir priyom olduğu üçün bədii ədəbiyyatda daha çox işlənir. Hiss-həyəcanın zənginliyini bildirən intonasiya, cümlənin tərkibində işlənən nida sözlərinin leksik mənası, nidaların öz xarakteri, sözlərin sırası da əhəmiy- yətli rola malikdir.
318 Nifrət o alçağa! Nifrət o günə! (S.Vurğun) Bərəkallah, Züleyxa, bərəkallah, afərin! Ay bərəkallah, bu gözəl niyyətə! Niyyətimiz bəllidir hər millətə! Əfsus, qocaldım, ağacım düşdü əlimdən, Səd heyf, cavanlıq! (M.Ə.Sabir)
Köməksiz qalan canım vay! Evi yıxılan canım vay! Bala qardaşım vay! (N.Vəzirov) Sadaladığımız bütün bu hallar nitqə emosionallıq verir, da- nışanın hiss-həyəcanının daha qüvvətli ifadəsinə yardımçı olur.
edən cümlələrə əmr cümləsi deyilir. Əmr və xahişi icra etmək məqsədilə işlədilən əmr cümləsi qəti əmrdən xahiş və nəsihətə qədər müxtəlif çalarlıqları ifadə edir. Əmr cümləsi felin əmr şəkli ilə düzəlir. Adi tonla deyilən əmr cümləsinin sonunda yazıda nöqtə, yüksək tonla tələffüz edildikdə nida işarəsi qoyulur. Misallar:
Gün o gün olsun ki, qurtarsın dava, Dağılsın buludlar, açılsın hava. (S.Rüstəm)
Şair, heç aldanma dünya varına, İnanma dünyanın etibarına. (S.Vurğun)
Gəl, ört pəncərəni, qalaq üz-üzə. Ağlayaq doyunca, gülək doyunca. (R.Rza)
A kişi, mən sənə nə dedim! Əgər bir acı söz dedimsə, allah mənim dilimi yandırsın. Çıx-çıx! Qapıdan çəkilin! Adə, gör- mürsüznüz stulları, əyləşin də! Ey, sən içəri keçmə! Əmr cümlələrində qəti əmrdən əlavə xahiş, nəsihət, yalva- rış, istək, arzu, öyüd də ifadə oluna bilir: Gültəkin: -Dövlət bəy, yalvarıram sizə, bir də mənimlə gö- rüşməyə can atmayınız. (C.Cabbarlı)
319 Aparın, aparın onu zindana, Göz dağı çəkdirin Azərbaycana! Bu fani dünyanı artıq unudun! İndi üzünüzü qibləyə tutun! (S.Vurğun)
Verilmiş cümlələrlə danışan şəxs müəyyən işin görülməsi- nə təhrik edilir, belə cümlələr danışanın nitqinə qətilik vermək- lə şəxsin daxili həyəcanını, qəzəbini də təsirli ifadə etmiş olur. Canlı danışıq dilində yarımçıq cümlələrdən geniş istifadə olunur: -Oxuyan kimdir? – deyə o bizdən soruşdu və gözlərini mənə dikdi. -Qızımdır, - deyə cavab verdim (C.Cabbarlı) -Auditoriyalara ilk dəfə kim daxil olur? – Tələbələr. Tələbələr nə vaxt dərsdən gedirlər? – Saat ikidə. Burada mübtədasız, xəbərsiz və hər ikisi buraxılmış yarım- çıq cümlələr fikri daha emosional və təsirli etmək məqsədilə, eyni zamanda yığcamlıq, lakoniklik yaratmaq istəyi ilə işlədil- mişdir. Danışıq dilində sadə cümlə növləri ilə bərabər mürəkkəb cümlə tiplərindən də istifadə olunur. Cümlə nitqin əsas vahidi olduğundan o, qrammatikanın sintaksis bəhsində, bütövlükdə isə ünsiyyətdə həlledici rola malikdir. Bitmiş fikir bildirən cümlə dildə oynadığı rola və tutduğu mövqeyinə görə qramma- tika ilə üslubiyyatın sintezi kimi özünü göstərir. Cümlə sadə və mürəkkəb fikirlərin ifadəçisi kimi sadə və mürkkəb olur. Sadə cümlə bir komponentdən ibarətdir, mürəkkəb cümlə isə iki və daha artıq sadə cümlənin birləşməsi şəklindədir. Həm yazılı nitqdə, həm də şifahi danışıqda hər iki cümlə tipi danışanın sa- vadından, peşəsindən, dünyagörüşündən, harada, kiminlə, nə haqqında danışmasından asılı olaraq sadə və mürəkkəb konst- ruksiyalı olur. Danışıqda sadə cümlələrdən çox, mürəkkəb cümlələrdən az istifadə olunur. Yazılı nitqdə, xüsusən hekayə, povest və romanlarda müəllif təsvirlərində və elmi üslubda Yüklə 2,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|