1 Hümayi rş e
Yüklə 7,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
H Ü M A Y İ - Ə R Ş 31 Əsərin hazırlıqları davam edərkən eyni zamanda müəllif Ağabali və əsərdə adı keçən yerlərlə əlaqəli bəzi tədqiqatlar aparmaq lüzumu hasil oldu. Türkiyəyə hər səfərimizdə bu işlə məşğul olsaq da, nəticə ala bilmirdik. 2011-ci ildə əziz dostum, dəyərli alim Prof.İbrahim Yıldırım ilə bir müddət Ağabalinin izini axtardıq, amma əlimiz boşa çıxdı. Bu arada Süleymaniyyə və Millət kitabxanalarının keçmiş müdirləri M.Ülkər və M.S. Tayşi ilə görüşmələrimiz də istənilən nəticəni vermədi. Nəhayət, Kadıköydə Bəha Doğramacı ilə görüşümüz baş tutdu. Doxsan yaşını ötən Bəha bəy kitabın nəşr edilməsinin çox yaxşı olacağını vurğulayaraq bizi bu işə təşviq etdi. Yaşlılıq səbəbilə çox şeyi unutduğundan Ağabali ilə əlaqəli suallarımıza geniş cavablar verə bilmədi. Lakin Ağabalinin “Ənqayi-Qafi-lahut, kəlimi- Sinayı-cəbərut, Əli göründü gözümə” adlı əsərini yenicə nəşr etmişdi və buradakı məlumatlardan istifadə etməyimizi məsləhət bildi. Beləcə, naşir Salahi Çiloğlu bəydən təmin etdiyimiz kitabda Ağabali haqqında kifayət qədər məlumat əldə edə bildik. Əsərdəki fotoların bir hissəsi 2009 və 2011-ci illərdə Amasiya ziyarətlərimiz sırasında əldə edilmişdi. Digər bir qismi isə 2012-ci ildə təşkil etdiyimiz “Qarabağdan Amasiyaya könül körpüsü Mir Həmzə Nigari” simpoziumundan son ra görüşdüyümüz dəyərli insanlar - Mir Həsən əfəndinin nəslinin nüma yən də si Aybars Özbay və Hacı Mahmud əfəndinin kötücəsi Orhan Kayıhan bəylərin etimad və lütfləri sayəsində eldə edildi. Qarabağ şəkilləri isə Siracəddin bəy tərəfindən təmin edildi. Digərləri zaman içərisində müxtəlif şəxslərdən və araşdırmalardan əldə olunan və xüsusi arxivimizdə olan materiallardır. “Hümayi-ərş”dən ilk dəfə xəbərdar olan tanınmış Türk ədəbiyyatşü- nası Bəhaəddin (Bəha) Doğramacı olmuşdur. O 1948-ci ildə Amasiyada əsgərlik çəkərkən Ağabali ilə tanış olmuş və müəllifin icazəsi ilə “Hüma”nı alıb oxumuş, hətta, qısa bir xülasəsini də çıxarmışdır. Bəzi müəlliflər yazılarında bu xülasədən istifadə etmişdilər. Bunun ardından uzun müddət səssizliyə bürünülmüş, bu qiymətli əsər işıq üzü görə bilmədiyi kimi, Həmzə Nigaridən də uzun müddət bəhs edilməmişdir. 2003-cü il tarixində Türkcə divanının nəşrində Azmi Bilgin “Mir Həmzə Nigari” başlıqlı "Giriş" hissəsində “Hümayi-ərş”dən istifadə etdiyini qeyd etmişdir. Nəzakət Məmmədli də Divanın Azərbaycan nəşrinin önsözündə ondan istifadə etdiyini qeyd edir. Ahmet Özkılınc “Mürşidi eşq olan arif Seyid Nigari” kitabında haradan istifadə etdiyini qeyd etməsə də, mənbələr sırasında adını verir. Təsəvvüf tarixçisi Mustafa Kara da “Xarputda Qarabağlı bir dərviş Həmzə Nigari” adlı məqaləsində Bəha Doğramacının qeydlərindən istifadə etmiş, “Hümayi-ərş”i görə bilmədiyinə heyfsilənmişdir. Azərbaycanda Nigari barəsində çoxlu bilgi sahibi şəxslər olmaqla birlikdə, haqqında yazanlar Firidun bəy Köçərli, Mirvari Dilbazi, Məmməd Aslan, Şamil Cəmşidov, Tariyel Cahangir, İsmayıl İlməzli və başqaları olmuşdur. Bəha Doğramacının “Hümayi-ərş”dən çıxardığı xülasəni isə 32 H Ü M A Y İ - Ə R Ş ilk dəfə şairə Mirvarid Dilbazi 1990-cı ildə Türkiyə ziyarəti dönüşündə gətirərək məqalə halında "Elm" qəzetində nəşr etdirmişdir. 13 Daha sonra bu yazını C.Tariyelə vermiş, o da Mir Sədi Ağa haqqındakı kitabında dərc etmişdir. M.Rıhtım və F.Xəlillinin birgə nəşr etdirdikləri “Mövlanə İsmayıl Siracəddin Şirvani” adlı monoqrafiyanın ikinci nəşrindəki Həmzə Nigari ilə əlaqəli hissə “Hümayi-ərş”dən istifadə ilə yazılmışdır. Yazılmasından təqribən 90 il keçəndən sonra oxucuların və tədqi- qat çıların istifadəsinə verilən “Hümayi-ərş” Həmzə Nigari və çevrəsi haqqında qiymətli məlumatları ehtiva etməklə yanaşı, Qarabağ və Amasiya tarixi üçün də olduqca əhəmiyyətli bir qaynaq mahiyyətindədir. Qarabağ mühitində Cicimli və Pirlər kəndi haqqında verdiyi məlumatlar və sxem- lər lə yanaşı, bu kəndlərdə yaşanan adət-ənənələr, inanclar, gündəlik həyat, evlərin memarlığı kimi bir çox maraqlı mövzu yer almışdır. Bundan əlavə, Qarabağ xanı ilə əlaqəli və buranın insanlarının xarakterik özəllikləri haqqında təsbitlər vardır. Bu məlumatlar indiki şəraitdə işğal altında olan Qarabağın Azərbaycanla tarixi əlaqəsini milli və mənəvi cəhətdən vəziy- yətini göstərməsi baxımından əhəmiyyətlidir. Qarabağdan başqa əsərdə yer alan məlumatların əksəriyyətinin XIX əsrin ikinci yarısında Amasiyada Mir Həmzə əfəndi və onun ətrafında cə- rəyan edən hadisələrlə əlaqədar olduğu görülür. Bu məlumatlar ara sın da Amasiyanın önəmli şəxsiyyətləri, xüsusilə də, Azərbaycandan köç edərək bura gələn şəxslər, Şeyx İsmayıl Siracəddin Şirvani və oğlu sədrəzəm Mehmed Rüşdü paşa, Həmzə Əfəndi ilə müridləri, üləma (alimlər) və üməra (dövlət adamları) arasında cərəyan edən hadisələr və s. kimi bir mürşidin ətrafında bir dövrün tarixi nəql edilməkdədir. Dar dairədə iç-içə keçən bir şəhər və təriqətin tarixi izah edilərkən, daha geniş müstəvidə isə Azərbaycan ilə Osmanlı arasındakı əlaqələrin tarixinə də işıq tutulmaqdadır. 9.
Məlumatların doğruluğu və obyektivliyi ilə əlaqədar bəzi dəyərləndirmələr “Hümayi-ərş” istər tərtibat sistemi, istərsə də öz metodu baxımından müasir elmi əsaslara görə hazırlanmışdır. Mövzuların ara başlıqları, ha şi- yə lərdən istifadə şəkli, məsələlərin ələ alınışı və işlənmə tərzi günü müz tədqiqat üsulları ilə böyük bənzərlik nümayiş etdirir. M.F.Ağabali “Hüma”ya daxil etdiyi məlumatları kortəbii şəkildə top- la mamış, seçici davranmışdır. Azərbaycandakı məlumatları əldə etmək üçün bu torpaqlara səfər etmiş, Hz. Pirin buradakı həyatı və mühitinə dair bilgiləri yerindən toplamışdır. Aldığı bilgilərin doğruluğunu elmi kriteriyalar təsdiqlətməklə yanaşı əqli və məntiqi olaraq dəyərləndirmişdir. Buna görə də aydın olur ki, bir çox məlumatı qaynağı məlum olmadığı və doğruluğu da şübhəli olduğu üçün dərc etməmişdir. Beləcə, Mir Həmzə əfəndinin ətrafında əmələ gətirilən ağıl və məntiq xarici rəvayətlərlə mey- dana gələn xürafatın qarşısını almağa çalışmışdır. 13 Elm qəzeti, №7-8 (266-267), Bakı, 16.II.1991 və №9-10 (268-269) Bakı, 2.III, 1991. Yüklə 7,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|