A. G. Ibragimov, Z. R. Madaminova. M. E. Raxmataliyev

korxonada m ahsulotlar sotishdan kelgan yalpi foyda va
uning o ‘zgarishiga ta ’sir qiluvchi om illar tahlili
(m ing so‘m hisobida)
8
. 3-jadval
1
№
Ko‘rsatkichlar
2012-yil
boshi
2012-yil
oxiri
O'zgarishi
(+,-)
0 ‘sish
sur’ati,
%
! i.
Mahsulot 
sotishdan 
olingan sof tushum
1394779 1641263
+246484
117,67
2.
Sotilgan mahsulotning 
ishlab 
chiqarish 
tannarxi
1017940 1326274
+308334
130,29
3.
1
Mahsulot 
sotishdan 
kelgan yalpi foyda( lq
~ 2 q )
........... ................
376839
314989
-61850
83,59
Korxonaning asosiy faoliyatdan boshqa xarajatlariga quyida­
gi !ar kiradi:
- kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash xarajatlari;
- loyiha va qurilish-montaj ishlarida chalalikni bartaraf etish 
xarajatlari;
- maslahat va axborot tizimlariga haq to‘lash;
- auditorlik xizmatlari uchun to‘lovlar;
- salomatlikni muhofaza qilish va xodimlarni ishlabchiqarish 
jarayonida bevosita qatnashuvi bilan bogliq boklmagan dam 
olishlarni tashkil etish tadbirlari xarajatlari;
- kompensatsiya va rag‘batlantirish tusidagi toiovlar;
- ish haqini hisoblashda e’tiborga olinmaydigan xarajatlar, 
ya’ni moddiy yordam;
- vaqtincha to‘xtatib qo‘yilgan ishlab chiqarish quvvatlari va 
obyektlarini saqlash xarajatlari;
- sog‘lomlashtirish, xalq ta’limi, ijtimoiy ta’minot va shu 
kabi tashkilotlarga badallar va b.
Endi «В» korxona amaliyotiga oid ma’lumotlaridan foyda- 
langan holda operatsion foydaning o ‘zgarishiga ta’sir etuvchi

---

omillarni aniqlash uchun quyidagi jadvalni tuzish tavsiya qilinadi 
(8.4 - jadval).
8.4-jadval m a’lumotlaridan k o ‘rinib turibdiki, «В» korxonada 
asosiy faoliyatdan tushgan foyda hajmi 2012-yil oxiri yil boshiga 
nisbatan 15796 ming so‘m ga oshgan. Bunga quyidagi omillar ta ’sir 
ko‘rsatadi:
1.Tovarlami sotishdan tushgan yalpi foyda hajmining 61850 
ming so‘mga kamayishi natijasida asosiy faoliyatdan tushgan foyda 
rniqdori shu summaga kamaydi.(-)
2. Davr xarajatlari hajmining 45064 ming so‘mga ortishi 
evaziga asosiy faoliyatdan tushgan foyda miqdori shu miqdorda 
kamaygan. (-)
3.Boshqa operatsion daromadlar miqdori 122710 ming so‘mga 
oshgan. Bu esa, o ‘z navbatida, asosiy faoliyatdan tushgan foyda 
hajmini shu summaga oshirgan.(+)
Shunday qilib, yuqorida hisoblangan 3 ta omilning ta ’siri: 
(-61850)+(-45064)+(+122710)= +15796 ming so‘m. Bu esa asosiy 
faoliyatdan tushgan foyda hajmiga bo‘lgan umumiy farqga 
(+15796) teng.
Yuqorida ta ’kidlab o ‘tganimizdek, korxonada asosiy faoliyat­
dan olingan foyda (zarar) va uni o ‘zgarishiga ta ’sir qiluvchi omil- 
larga baho berishda davr xarajatlari, asosiy faoliyatdan olingan 
boshqa daromadlar hamda1 xarajatlarni ham tahlil qilish kerak. Davr 
xarajatlari deyilganda - bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan 
bog‘liq bo ‘lmagan xarajatlar va sarflar tushuniladi. Davr xarajatlari 
tarkibiga mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan 
xo'jalik sarflari kiritiladi. Ularni yuzaga chiqish shakli va o ‘rniga 
qarab quyidagilarga ajratish mumkin:
- sotish xarajatlari;
- m a'm uriy xarajatlar;
- boshqa operatsion xarajatlar.
Sotish xarajatlari — mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga kiritila­
digan xarajatlar, mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari 
tarkibi hamda moliyaviy natijalarning shakllanish tartibi to ‘g ‘ri- 
sidagi Nizomga muvofiq yagona tartiblash va to‘g‘ridan-to‘g ‘ri 
korxona faoliyati natijaviyligi bog‘lanish tartiblangan. Sotish xara-

---

jatlari mahsulotlami xaridor va buyurtmachilarga ortib jo ‘natish va 
sotish bilan bog‘liq bo4gan xarajatlarni o ‘z ichiga oladi.Sotish 
xarajatlarini ish haqi xarajatlari, ish haqidan ajratmalar, materia! 
xarajatlari, asosiy vositalar va nomaterial aktivlar amortizatsiyasi, 
reklarna xarajatlari, ish va xizmatlar, boshqa xarajat moddalari 
bo‘yicha tarkiblash va tahlil etish mumkin. Ma’muriy xarajatlar 
qatoriga korxonani boshqarish bilan bog‘liq boMgan xarajatlar 
kiritiladi va ularning korxona sarflari tarkibidagi salm ogi sezilarli 
ulushni tashkil etadi. Bu bevosita rahbarlar va boshqaruv 
apparatining xizmati xarajatiaridir.