A. G. Ibragimov, Z. R. Madaminova. M. E. Raxmataliyev
-§. Korxonalarda foydaning turlari
Yüklə 6,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2-§. Korxonalarda foydaning turlari
X o‘jalik yurituvchi subektlaming moliyaviy-xo‘jalik faoii- yatini belgilovchi mezon sof foydadir. Sof foyda miqdorini aniqlash uchun «Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish bo‘yicha xarajatlar tarkibi, mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga qo‘shiladigan va moliyaviy natijalarni tarkib topishi haqidagi» Nizomga asosan oraliq foyda ko‘rsatkichlarini aniqlash kerak bo‘ladi. Tahlil qilish avvalambor, korxona yalpi foydasi va uning o‘zgarishiga ta ’sir qiluvchi omillarni aniqlashdan boshlanadi. Mahsulotlar sotishdan olingan yalpi moliyaviy natija foyda yoki zarar quyidagi bog‘lanishlar asosida aniqlanadi. Ya’ni, mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olingan sof tushumdan shu mahsulot (ish, xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxini chegirish asosida aniqlanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy natijalari tarkibida asosiy o'rinni mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olingan yalpi foyda tashkil etadi. Moliyaviy natijalarning asosiy qismi mahsulot, ish, xizmatlarni sotishdan shakllanganiigi sababli tahlildaasosiy e ’tibor ushbu qatorning rejaga va o ‘tgan yillarga nisbatan o‘zgarishi va omilli ta’siriga qaratiladi. Tahlilda sotishning uchta qatori xarakterlanadi: 1. Mahsulot, ish va xizmatlarni sotishdan moliyaviy natija. 2. Asosiy vositalami hisobdan chiqarish va sotishdan moliyaviy natija. 3. Boshqa aktivlami sotishdan olingan natija. Ularni bugalteriya hisobida alohida hisob obyekti yoki daromadlaming yuzaga chiqish shakli yoki o ‘mi sifatida tarkib- lanishi belgilangan. Bunda asosiy vositalami hisobdan chiqarilishi va sotilishi, boshqa aktivlami sotishdan olingan natijalar asosiy ishlab chiqarishning boshqa jarayonlari sifatida qaraladi. Ularni moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda operatsion daromadlar va xarajatlar qatori ko'rsatilishi tarkiblangan. Endi, mahsulotlar sotishdan olingan foyda (zarar) hajmining o ‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni ishimizning keyingi obyekti sifatida tanlab olingan «В» korxona misolida tahlil qilish uchun8.3- jadvalni keltiramiz. 8.3-jadval m a’lumotlaridan ko'rinib turibdiki, «В» korxonada yalpi foyda hajmi 2012-yili oxiri-yil boshiga nisbatan 16,41 (100- 83,59) % ga kamaygan. Bunga quyidagi omillar ta ’sir k o ‘rsatdi: 1. M ahsulot sotishdan olingan so f tushum hajmini 246484 ming so'm ga oshishi natijasidayalpi foyda miqdori65,41 % ga (246484x100: 376839) oshdi. 2.Sotilgan mahsulot tannarxni308334 ming so£m ga ortishi evaziga yalpi foyda miqdori 81.82% ga (308334 xlOO: 376839) kamaygan. Shunday qilib yuqorida hisoblangan 2 ta omilning ta ’siri (+65,41+(-81,82) = - 16,41 %.Bu foiz esa yalpi foyda hajmida boMgan mnumiy farqga teng (+16,41%) teng. Asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan olingan foyda qatoriga korxonaning asosiy ishlab chiqarish faoliyatining mahsulot ishlab chiqarish va sotishdan tashqari faoliyatidan olinadigan foydasi kiritiladi. Ularbo‘yicha xarajatlar va daromadlar qatori alohida tarkiblangan holda umumiy summada moliyaviy natijalar to ‘g ‘risi- dagi hisobotga tushiriladi. Operatsion daromadlar va xarajatlar o ‘zining so f qiymati bo‘yicha ham moliyaviy natijalar to ‘g ‘risidagi hisobotga tushirilishi belgilanadi. Bunda operatsion jarayonlardan olingan daromadlar ular bo‘yicha xarajatlar qiymatiga farqlangan holda hisobotga foyda yoki zarar qatoriga tushiriladi. Asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foydani aniqlash uchun mahsulotlar sotishdan tushgan yalpi foydadan davr xarajatlari va asosiy faoliyatdan olingan boshqa xarajatlar chegirilishi, asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar qo ‘shilishi tavsiya etilgan. Korxonada asosiy faoliyatdan olingan foyda (zarar) va uni o ‘zgarishiga ta ’sir qiluvchi omillarga baho berishda davr xarajatlari, asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar hamdaxarajatlarni ham tahlil qilish kerak. |