A L l a h V e r d I emi nov mir cəlalin
Yüklə 176 Kb. Pdf görüntüsü
|
larin hamısının "yiyəsi" vardı - sahibsiz yalnız bir məxluq idi. Yalnız boranlı küçələr sahibsiz və müftə idi ” Bahar can üstə, o, bunu duymur, ağlı kəsmir, adam be ləcə nəfəsiylə vidalaşır və yeganə imdadına çağırdığı Ana sı olur. Onun üçün ki: "-Ana, ay Ana! -Onun xəyalı səsin də, axşamdan yuxulayıb gecə yarısı ayılan ana uşağının arxayınlığı kimi bir zəriflik hiss olunurdu. Belə uşaq dillə nəndə ürəyi bir tikə olan ana "can" deyər, cəld qalxıb onun yatağına baxar, üstünü örtər, rahatlardı. Uşaq ana məhəb bətinin istiliyində təkrar xumarlanar, ləzzətli yuxular görər di. Baharın qisməti bu deyildi, o özünü müdhiş bir biyaban tənhalığında hiss edəndə yenə çığırmaq istədi: - "Ay ana!" Mir Cəlal dilin poetikasına müvafiq üslubda, tərzdə sə si, intonasiyanı götürmüşdür. Bahar hələ lazımınca anla madığı obyektiv gerçəkliyin, qəzavü-qədərin mütləqliyinə daxili münasibətini ifadə edə bilməyib anasını səsləyir. Öz həyəcanlarını söz və səslə, sarsıdıcı ahənglə, titrək tem- birlə nümayiş etdirir. Bu səs tək deyil, çovğunlu boran yal- quz ac qurd kimi quduzcasına səslənir, güllə kimi Baharın qəlbinə soxulur. Mir Cəlal Baharın və çovğunun səsində qorxu, vahimə hisslərini əks etdirir, ölməkdə olan bir yeni yetmə uşağın həyata, insanlara münasibətini təsvir edir. Məşhur filosof H.Spenser yazır ki, hər bir nitq iki ele mentdən: sözlərin tələffüz olunduğu kəlmələr və hiss- hə yəcan işarələrindən ibarətdir. Bu sistemdə müəyyən kəl mələr fikri ifadə edirsə, onlara uyğun səs ahəngləri fikir sayəsində yaranan bu və ya digər dərəcədə xoşagələn və gəlməyən duyğuları ifadə edirlər. İnsan səsinin bütün dəyişkənliyini əhatə edən və sö zün adi mənasında işlətdiyimiz vurğuya, fikrin ifadəsinə ruhi həyəcanların komentariyası kimi baxmaq olar! Ro manda obrazların xarakterləri, daha doğrusu, düşüncə tər --------------------------------------- 134 ---------------------------------------- zi, yozumu dialoqlarda aydın nəzərə çarpır. Lənglik, ətalət, qondarma münasibət yoxdur. Bu dialoqlarda obrazlar öz səviyyələrində danışırlar. Və bəzən özünü hazır edənəcən bir "məşq” də aparır daxilində. Məsələn, Sona xalçanı sat maq istəyəndə müdrikləşir; sanki şəxsi malını yox, "Vətə ninin hana quran əli qabiliyyətli qızları, məclisləri bəzəyən məğrur oğlanları Sonaya baxır: "Sona! Sona!" səsləri qu laqlarında cingildəyir. Bu da hər şeyə nöqtə qoymur, Sona nəzərlərini təbiətə, havacata tikir: "Sona tutqun üfüqlərdə də göylərin hiddətini, kainatın incimiş uşaq kimi boğuq si masını gördü. Qayıdıb ovcuna pul sayan ingilisə baxdı. O, sinəsini irəli verib məğrur dayanmışdı. Müştük kimi düz barmaqları ilə ovcu dolusu sarı qızılları sayırdı " Bu mə- ğamda Sonanın içində milli heysiyyat baş qaldırır və "Sən nə edirsən, qul zamanından min illər keçib, bura Misir de yil, Azərbaycandır. Sən Yusif deyilsən, sən Mərdanlar bö yüdən Sonasan." Daha dialoqa girməyə dəyər, özü də sərt mövqedən. ...Satmıram! - Necə? Necə yəni? - Satmıram, əfəndi! Bunu dediyilə ovcundakı qızılları yerə səpdiyi bir oldu. Camaatı maraq götürdü. Tacir irəliyə yeriyib əlini cibinə saldı? - Azdırsa, al, on beş olsun! - Satmıram! - Bu da iyirmi! - Yorğan bilib üstümə sərəcəyəm! - Otuz qızıl, di sözün yoxdur ki! - Paltarım yoxdur bürünəcəyəm! - Əlli qızılını al, üstündə bir dəstə paltar". Və sonra "İtə ataram, yada satmaram" cavabı vətən _______________________ 135 --------------------------------------- pərvər bir azərbaycanlı qadının ürəyindən çıxan səsiydi. Əsərdə dialoqlar çoxdur, yazıçı yeri gələndə kompozi siya bitkinliyinə yönəldir. Mir Cəlalın nəsrində qəhrəman larının ovqatı, kövrək intonasiya, daxili nitqin məntiqi və sairə süni səslənmir. Söz yaradıcılığı zəngindir, bu, hər yazıçıya nəsib deyil. Həyatın dərindən müşahidəsi nəticə sidir ki, yeni ifadələr, sözlər işlədir, dil mühitini əlvanlaşdı- rır. Məşhur rus dilçisi N.M. Şanski bu məsələdə yazır ki, rus dilinə daxil olan hər sözü neologizm hesab etmək ol maz. Daxil olan sözlər rus dilinin söz yaralıcılığı, semantik və qrammatik sistemlərinə uyğun kəlmələridir. Bəzilərini sıralamaq yerinə düşərdi: "topuq bəndindən yapışdı; otu rub dodağını sarıdı; çay üstündə xəyal kimi uçan qaran quşlar; çiyəri yanmış xam saldı; ətləri doldurub daşqaya doldurardılar; meyvə kimi yumşaq kəndli qəlbi; duyğuların özünü xilas etmək; dibçək kimi yupyumru adam; çimli me şələr diklənəndə; qılçaları qoltuq ağacları kimi hissiz ifa dələr, bülöv rəngli incə dodaqları" və ilaxır ifadələr məhz Mir Cəlala məxsusdur "Nəsrin poeziyası" anlayışı işlədilir, mən qürurla de yərdim ki, Mir Cəlalda bu, fərdi təsvir ovqatına malikdir, tə miz havayla doludur: "Ağaclardan daman yağış xəzələ dü şüb səs eləyirdi". Bu, açılmaqda olan səhərin ilk əlaməti dir. Yaxud: "Ağaclar arasından qalxan rütubət qoxulu tüs tü kədər kimi dağlara və meşələrə çökürdü.” Bu, atışma dan sonrakı sakitliyə işarədir. "Kibrit işığında onun sarı bığları çöp kimi seçilirdi” . Kiçik çayçı dükanında çayçı adamın ən yadda qalan cizgisidir. Yaradıcılıq texnologiyasında maraqlı cəhətlər: enişlər, yoxuşlar, qalxmalar, təriflər və tənqidlər. Bunların hamısı nı qəbul edən və eşitməyən sənətkarlar az deyil, hətta _______________________ 136 ---------------------------------------- müasir nəsil də istisnalıq yaratmır. Mən özüm də bir yazı çı və söz adamı kimi bu yanaşmaları təbii sayıram. Şüb həsiz, başa duşulməzlik, qərəzlik, tələskənlik və sailrə hal lar da baş verir. Lakin yazıçı üçün ən dəyərli mükafat onun öz müasirinin, salamlaşıb əhval tutduğu həmkarının yazdı ğı sözdür, çap etdiyi rəydir. Ona görə ki, yazıçını yazıçı daha düzgün, yetərli duyub qiymətləndirir. Mir Cəlal 30-cu illərdən məhsuldar nasir kimi işləyir, romanlar yazırdı. Necə ki, "Bir gəncin manifesti" epik əsə ri meydanda göründü, kitab şəklində çapdan çıxdı. Yenə də "lakin" ki, M.Hüseyn, M.C.Cəfərov, M.Arif və başqaları barəsində yazdılar, rəsmi fikir söylədilər. Bəzi mübahisə lərə də aydınlıq gətirdilərsə... qəlbdolu, səmimi bır təəssü ratı, sevinci, müsbət məziyyəti demədilər. Məgər artıq ta nınmaqda olan Mir Cəlala üz tutub ürəkdən süzülən bir rəy, fikir, yaxud lap məktub yazmaq olmazdımı? Niyə bi zim söz adamlarımızda belə bir müsbət psixologiya olma mışdır? Qarşımda A.P.Çexovun, F.M.Dostoyevskinin, M.V.Qoqolun əsərləri haqqında müasirlərinin səmimi, ob yektiv sözləri durur. Müəllif reaksiyası da həmçinin. Belə yazışmalarda, fərdi fikirdə yaradıcı əməyə diqqətlilik, möv zuya, obrazlara doğmalıq, oxucu münasibətinə yanaşma və s. cəhətlər o dövrün ədəbi mühiti haqqında təsəvvür ya radır. Yenə M. Cəlal ruhuna yaxın Anton Çexova üzümü tuturam. Məşhur (məşhurlaşdıran da həmkarları deyilmi?) "Çöl" povesti haqqında şair A.H.Pleşşeyevin, N.K. Mixay- lovskinin, S. Şedrinin "rəyləri" yalnız xoş münasibətin ya digarlarıdır. A.N.Pleşşeyev yazıqdı: "Əsəri böyük həvəslə oxudum. Oxumağa başlarkən ondan ayrıla bilmədim. Ko- rolenko da mənim kimi...Elə füsünkar, elə ecazkar poezi yadır ki, bundan artıq Sizə heç nə deyə və heç bir irad tu ta bilmərəm; bircə bunu söyləyə bilərəm ki, əsər son dərə- _______________________ 137 --------------------------------------- Yüklə 176 Kb. Dostları ilə paylaş:
|