A L l a h V e r d I emi nov mir cəlalin
Yüklə 176 Kb. Pdf görüntüsü
|
nan M.Cəlal dövrünün sosial-ictimai əxlaqının, adət-ənə nələrinin satirik komediyasını yaratdı. Onun böyüklüyü on da idi, Sovet gerçəkliyinin mühüm ziddiyətlərini, problem lərini görürdü, gülürdü və təqdim edirdi. O, hakim əxlaqın diqtə etdiyi hadisələrdən, insanlardan sadəliklə danışırdı. Amma səsini gur çıxara bilməzdi, tənqidində "yuxarr’nı aşağı endirə bilməzdisə, əsəri üçün səciyyəvi olan bədii təəssüratından qaçmırdı. Obrazlarını qabarıq təsvir edirdi, oxucu diqqətini yayındırmırdı, hətta xırda detallara yönəl dirdi. Gülməli, düşünməli məqamlara diqqət edirdi və bun ları lirik yumoruna bükürdü: - "Necə olub ki, siz indii başlayırsınız. - Şair görünür başa düşməmişdir. - Çoxdan yazırsınız? - Xeyr, olar-bir-iki il. - Nə əcəb belə gecikmisiniz? - Xeyr, gecikməmişəm, işdən çıxmışam. İstəyirəm si nəmi boşaldam. Heyifdir, əsərlərim xalqa məlum olsun, ancaq ki, mane olurlar. - Kim mane olur? - Paxıllar, gözü götürməyənlər" Bu epizod "Gənc şairin ərizəsi" hekayəsindən götürül müşdür və istedadsız bir şairin içərisini açır. Öz aramızdır, hekayə bu gün daha aktual səslənir. Mir Cəlal qeyri-real ideallarla nəfəs alan xırda, miskin obrazlarına ümumi diqqəti yönəldirdi və belə bir inama əsaslanırdı ki, təsvir etdiyi o gerçəklik cəmiyyətə bəllidir və ona görə də bu quruluşun hər bir sakini-oxucusu həmin əsərləri oxuyacaqdır. Belə bir bədii-ədəbi qanun yazıçının öz dünyasının əxlaqını qiymətləndirməsini müəyyənləşdi _______________________ 146 ---------------------------------------- rirdi və Mir Cəlal yaradıcılığının bədii strukturunun qno- seoloji əsası idi. Hələ 1960-cı ildə qələmə aldığı "Xarici naxoşluq" he kayəsi maraqlı ideyanın açılması üzərində qurulmuşdur. İmkanlı ailənin çəlimsiz qızı özünü o qədər arıqladır, küçə də halsız halda yıxılır və xəstəxanaya gətirirlər. "Müalicə" prosesində maraqlı surət olan doktor yeməyən, bütün fik rini xarici filmlərə yönəldən, yalnız "Ekran” jurnalını oxu yan bu qızını adətindən anası belə yayındıra bilmir. Ümid isə doktora qalır. Zərif yumor dilinə malik yazıçı doktorla qızın anasının dialoqunu verir: "Maşında gələn ana elə bi lir doktora lazımdır, sevinir də. Lakin: "Qadın şoferi səslə yib dayandırdı. Güman elədi ki, mən maşina oturmaq istə yirəm. - Buyurun, doktor! - Mən yox, Ofelya gəzmək istəyir. - Nə gəzmək? - Kinoya getmək istəyir. Ofelya bu sözü eşidib özünü həyətə atdı, anasını səs lədi. - Ana, mənim paltarımı gətir, tez ol. "Nizami”də "Yevo Lyubov" gedir, baxmasam ölərəm. Ofeliyanı anasına qoşub göndərdim və xahiş elədim ki, buraya qaytarmasın. - Onun azarı ancaq klubda müalicə oluna bilər". Maraqlı və ibrətli odur, Mir Cəlal bu gün də artıq sənət çilərin və ümumən qadın-qızların məişətinə daxil olan arıqlamaq xəstəliyini 50 il əvvəl yazmışdır. Yazıçı uzaqgö rənliyidir bu! Mir Cəlalın bədii proqnozudur bu!.. Mövzu özü doğulur və qələmə düşür. Sadəcə, yazıçı _______________________ 147 _______________________ təxəyyülü və həyati müşahidə mövzunu əsərə çevirir. Mən A.P.Çexovun adını çəkmişdim, ötəri müqayisə hər halda M.Cəlal yaradıcılığının üfüqü üçün də yerinə düşür. Məsə lən, rus yazıçısının "Çinovnikin ölümü" hekayəsi adi süjet dən-əhvalatdan ibarətdir. Məmur Çervyakov, İvan Dmitri- yeviçlə general arasındakı xoşa gəlməz əhvalat. Oxucuya elə gəlir məzlumdur, acizdir, qorxaqdır, teatr da qəfil asqırması əhvalata dərin psixoloji rəng vermişdir. Və hekayə rus ictimai mühitində vəlvələ doğurmuşdur. Ona görə ki, generalın təpinməsi bir rus kişisinin, çinovni kin ölümünə səbəb olmuşdur. M.Cəlalın hekayəsi də adi əhvalat-sujet üzərində qurulmuşdur. Zahirən bizim mühiti miz üçün diqqətimizdir. Lakin hekayəni dərinə "çəkəndə" elə deyil; bütün ictimai-sosial hadisələr, xalqı, cəmiyyəti aldatmalar dilin yalan söyləməsindən başlayır. "Dil və əməl"də iki qadın-rəfiqənin-Hərzə və Məsmənin opponen- ti Hərzənin qızıdır. Dildən yalançı, arxadan ayama qoşan Hərzə xanım elə öz qızı tərəfindən ifşa olunur. Xalılı Məs- mə ağılagəlməz üsulla - Hərzə xanım mətbəxdə ikən uşa ğı dilə tutur. Qızım, anan nə deyir, nə danışır, sənə nağıl-zad öy rədirmi? -Öyrədir, çox öyrədir. Anam dünən deyirdi ki, xallı Məsmə deyil, nallı Məsmədir, ya da ballı Məsmədir". Hərzə xanım (yazıçı obrazının adını da xasiyyətindən götürmüşdür) eşidir, qızına təpinir. Uşaq isə həqiqəti söy ləyir. Hərzə xanım da həqiqəti ürəyində pıçıldayır: "Mən külbaşa deyən gərək, bir tikə uşağın yanında adam söz danışar, o da ki, belə uşağın! Ağbirçək arvadın _______________________ 148 ---------------------------------------- üzünə gör nələr deyir",. Bu sözlərdə yazıçı hər üç surətin xarakterini təsvir edir: "Külbaş, uşağın yanında söz danı şılmaz" və ağbirçək arvad 60-cı illər üçün də, bu gün üçün də son dərəcə səciyyəvidir. Böyüklər, yuxarı qalxan vəzi fəli məmurlar dilinə yalan söz gətirməməli, xalqı, camaatı aldatmamalıdırlar. Yalan məişətdən, ailədən başlayır, uşaqların psixologiyasına daxil olur. Onlar böyüyür, cə miyyətdə mövqe tutur və cəmiyyəti də aldada bilir. Çinov nikdən Mir Cəlalın qəhrəmanları fərqli şəkildə hərəkət edirlər. Çinovnik generalı tanıyır və dəfələrlə yanında ol muşdur. Əslində Çinovnik prinsipial mülahizəyə görə ge neraldan üzr istəyir. Çünki ona elə gəlir, böyük adamlara hörmət göstərmək ictimai varlığın bir mühüm əsasıdır; də rindən sarsılır ki, nə üçün onun üzr istəməsi qəbul olun mur? Rus ədəbiyyatşünası K.Berdnikov Çervyakov-Çinov- nik obrazı haqqında maraqlı fikir deyir və yazır ki, Çervya kov heç də qorxudan ölməmişdir; demə, bu elə insan dra mının finalıdır ki, onun üçün müqəddəs olan prinsiplərin tapdalanmasına, həm də hər hansı adam tərəfindən yox, cənab ali, general tərəfindən tapdalanmasına dözmür, axı, bundan sonra necə yaşamaq olardı? Bu sualı Hərzə xanım özünə verməmişdir heç vaxt. Yalan Çervyakovun "prinsi pial mülahizəsindən də güclüdür. Cəmiyyət əgər bunu qəbul edirsə, kənar şəxs -Xallı Məcmə ona qarşı çıxmır sa...ictimai mühitdə demorfasiya, erroziya mövcuddur. Hərzə xanımın və Xallı Məcmənin bu hərəktləri gülüş do ğurursa oxucunu eyni zamanda düşündürür. Çexov qəhrə manını öldürür, Mir Cəlal isə bu yolu seçmir və Çexovdan fərqli olaraq mövcud Sovet cəmiyyətində belə ciddi pro seslərin davam edəcəyi labüdlüyünü əyaniləşdirir. Yüklə 176 Kb. Dostları ilə paylaş:
|