A L l a h V e r d I emi nov mir cəlalin
Yüklə 176 Kb. Pdf görüntüsü
|
cə məni valeh edib. Təbiət necə də misilsiz təsvir olunub, insanlar nə qədər əyani, nə qədər rəğbətlidir". Tarixdən və xarakterlərdən qaçmayaq. Və bu iki anla mın doğurduğu ab-havada bir-birini tamamlayır. Bizim sə nətkarlarımızın belə bir psixologiyada yaşadıqları tarixin də rolu mənfidir. Repressiya, itaətkarlıq ideologiyası, bədii söz sahiblərinə yaradılan məqsədli rahatlıq, qorxu hissi və ilaxır sanki açıq fikir meydanından "hakim" tərəfindən qo vulmuşlar. Üstəgəl, xarakterlərindəki qısqanclıq, laqeydlik, astagəllik və sair də işini görmüşdür. Bu cəhətlər bizim bö yük sənətkarlarımızın şəxsi arxivlərinə süpürgə çəkmə mişmi? Hanı müasirlərinin məktubları? Olan-qalanını da ya laqeydlikdən itirmişlər, ya da qulaqlarına bir "səs" də yəndə cırıb yandırmışlar! Bu, bir yana, hətta maraqlı bir nəsr əsərinin üzərində necə həvəs və təmkinlə müəllifin işləməsi halları da nadir hadisə olardı. Bu mənada Mir Cə lalın arxivinə müraciyət etmək istəmədim. 138 V Mir Cəlal necə yazırdı? Biz təəssüf ki, sənətkar haq qında, xüsusilə, onun poetikasından yazanda bu sualı qoymuruq. Ədalət naminə, obyektiv səbəblər istənilən qə- dərdir və başlıcası, müəllifin öz yaradıcılıq əzabları, se vincləri, işləmək prinsipləri barədə və şairələr, hətta bir hekayəsinin necə alınması barədə belə məktubları, qeyd ləri yoxdur. Görünür, şərqliyə məxsus ədəbi mentalitet bu na imkan verməmişdir. Halbuki yaradıcılığın poetikasında belə amillər misilsiz rol oynayır. Yazıçı çöl kənar müşahi dələrindən bol-bol yararlanırdı, buraya yaxından gördüyü hadisələr, adamlar da daxildir. Əsərlərində yaxınlarının, doğmalarının portret-cizgiləri yoxdur, əvəzində dərindən, yaxşı tanıdığı, duyduğu, əzabla qarşılaşdığı, ürəyini göy nədən sosial və əxlaqi problemləri qəbul edirdi, digər bir qismi isə yazıçı təxəyyülünün məhsulu idi, kökü gedib gündəlik təssüratlara, hissetmələrə çıxırdı. Mir Cəlalın ya radıcılığında ayrı-ayrı əsərləri nəzərdən keçirsək, süjet qu rarkən ona səy göstərir ki, yazıçı iztirabları, emosiyaları əxlaqi problemin qoyuluşunda əks etdirsin, xarakterlər üz- üzə gəlsin, konfliktə qoşulsun. Yazıçıda bədii ümumiləş dirmə, tipikləşdirmə obrazların xarakterindəki fərdilikdən, gerçəklikdən, həyat faktlarından ayrılmır. M.Cəlal sadə bir detalı tapır və bunun bədii fonunda, diqqətdə olan məsələ ni qoyur, özü də artıq təfərrüata yer ayırmadan: lakonik. "Telefon dostum" hekayəsi iki səhifəlikdir. Lakin mətləb mürəkkəbdir, günümüzdə telefondan saatlarla asılı qalan bəzi danışanlara ibrətli cavabdır. Telefon xəstəsi bic, dila- _______________________ 139 --------------------------------------- vər adamdır, danışığını əsaslandırmağı bacarır: "Bilirsən yoldaş, adınızı da bilmirəm, amma dünyada ünsiyyət yax şı şeydir. İnsan gərək bir-birinin kefini soruşa, halına qa la Məsələn,bu saat mən özüm, kefim saz, damağım çağ! Elə bilərəm heç sizdən xəbər də tutmayım. Amma yox! Nə üçün? Çünki biz yeni insanıq!" Bu "nağıl", "şərh" insan xa rakterinin psixologiyasını açır. Mir Cəlal nəsr poetikasında həyatın adi əhvalatları obrazların daxili aləmini açır, səmi mi sözünü ünvanlayır. Oxucuya elə gəlir ki, hadisə adi məişətdən götürül müşdür. Lakin daha yaxına gələndə, bizim özümüzün də gördüyümüz sadə, amma dramatik şəkildə təsvir edilmiş dir. Fabula sadə qurulmuşdur: Mir Cəlalda təhkiyədə müəllifin incə kinayəsi sezilmir, qəhrəmana ümidi itirilmir. Səciyyəvi cəhətlər dəqiq seçilir ki, şərhə ehtiyac duyulmur. Məsələn: "Ərik ağacı", "Müda fiə vəkili", "İmzasız hekayə", "Şapalaq" hekayələrinə diq qətli olsaq, görərik ki, yazıçı obrazının foto şəklindən uzaqdır, çünki hər bir oxucu qəhrəmanı özününkiləşdirmə- lidir. Haradasa gördüyünə əmin olmalıdır. Mir Cəlalın daha başqa əsərlərində maraq doğuran bə dii situasiyalar orjinalıdır. Biz yazıçının obrazlarına yaxınlaşa bilirik, bir az da ta nımaq istəyirik, bir səbəbi də ona həm acıyırıq, həm də onu inkar edirik, yeri gələndə yaxşılığı pisləyir, şübhələnir və ilaxır. Yadımıza Şeksprin Hamleti düşür; Servantesin Don Kixotu düşür. Vaxtilə rus yazıçısı İ.Türkenev bir ov qatla "Don Kixot və Hamlet" əsərini yazmışdır. Hər iki ob raz "görüşmüşdülər". Yazıçı onları bir-birindən zidd duran iki insan xarakterinin mühüm cəhətlərinin təcəssümü kimi _______________________ 140 ---------------------------------------- vermişdir. Maraqlıdır, müəllif yazmışdır ki, bu təhlil öncə, eyni zamanda eqoizmdir, ona görə də inamsızlıq yaradır. Hamlet daima özünə göz qoyub, öz daxilinə diqqət yetirə rək nəşəylə, mübaliğəylə özünü qınayır; o, incə təfərrüatı na qədər öz qüsurlarından xəbərdardır, bunlara, habelə özünə nifrət bəsləyir və bu nifrətli də yaşayır, qidalanır. Özünə inanmır, şöhrətpərəstdir, hətta nə istədiyini də bil mir, nə üçün həyata bağlıdır. Türgenevdən gətirdiyimiz bu iqtibasda çox mətləbdən xəbərdar oluruq: Rus cəmiyyətində. Bizim sosialist sistemimizdə heç də Türgenev obraz larından geri qalmayan mənfi emosialı hadisələr az deyil və yazıçının nəzərindən bu tiplər yayınmağı bacarmamışlar. Mir Cəlalın ilk yaradıcılığında "xırda adamlar" yetərin cə obrazlaşmışlar. Dünya ədəbiyyatı təcrübəsində böyük yazıçılar onlardan başlayıb azman obrazlara gəlib çıxmış lar. Biz gəlin M.F.Dostoyevskini xatırlayaq. Bir xeyli əvvə lə baxaq, və A.S.Puşkinin nəsrini yada salaq. Dostoyevs- kinin "Yoxsul insanlar"ı, Puşkinin "Stansiya gözətçi"si, Qoqolun "Şinel" əsərlərində rus tənqidinin yazdığı kimi: insan şəxsiyyətinin yeni tarixi şəraitdə daha amansız və incə surətdə boğulması və korlanmasına qarşı etiraz idi. Mirzə Cəlilin "Poçt qutusu", Ə.Haqverdiyevin "Marallarım” və s. hekayələrdə də bu "xırda adamlar" əslində zamanın, ictimai mühitin bu kökə saldığına səslərini çıxarmasalar da, içindən ağlayırdılar. Yeni quruluşun bərqərarlığından sonra sosial-ictimai əxlaq, adətləşmiş ənənələr əslində tragikomediyanın qəhrəmanlarını doğmaqda idi. Mir Cəlal hətta ilk əsərlərində rəngarəng "xırda adamlardan meş şan əxlaqının tənqidinə keçmişdi. "Mirzə" (1930), "Həkim Cinayətov" (1930) və s.. ______________________ .1 4 1 -------------------------------------- Yüklə 176 Kb. Dostları ilə paylaş:
|